eng-kerala-desk.png

<div id="main_content"><div itemscope="" itemtype="http://schema.org/Article"><div><div><div><div><div itemprop="articleBody"><div><div>pasted from the Published story on PARI siteदिवे विझू नये याची खात्री करण्यासाठी एक तरुण पडद्यामागे धावताना दिसतो. या तासाभराच्या सादरीकरणात त्याला अनेकदा ही कसरत करावी लागते. हे सर्व करताना साधनसामग्री आणि त्याच्या सहकाऱ्यांना त्रास होणार नाही याचीदेखील काळजी घ्यावी लागते.हे सगळे थोलपावकोथ कलाकार असून, ते पडद्याआड राहून ही कला सादर करतात.एका पांढऱ्या सुती पडद्याच्या आड हे कठपुतळी कलाकार हातात चामड्याचे बाहुले घेऊन सतत फिरताना दिसतात. त्यांच्या पायाजवळ सुमारे ५० ते ६० इतर कठपुतळ्या ठेवलेल्या असतात, ज्या पुढील सादरीकरणासाठी तयार केलेल्या असतात. वक्त्यांद्वारे ही कथा कथन केली जाते आणि सावल्यांद्वारे दाखवली जाते.या कलेचे स्वरूप असे आहे की, त्याच्या खऱ्या कामाकडे लक्षच जात नाही. म्हणूनच जेव्हा २०२१ मध्ये कठपुतळी कलाकार रामचंद्र पुलावर यांना देशातील चौथा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार म्हणजे पद्मश्री पुरस्कार प्रदान करण्यात आला तेव्हा तो उत्सव साजरा करण्याचे कारण आणि पोचपावती मिळण्याचा दिवस होता. आपल्या भाषणात थोलपावकोथ कलाकार पुलावर म्हणाले, “या पुरस्काराचे सर्व श्रेय या कठपुतळी कलेचे अस्तित्व सुनिश्चित करण्यासाठी कलाकारांच्या पथकाने केलेल्या सामूहिक प्रयत्नांना जाते.”हे यश म्हणजे पुलावर आणि त्यांच्या संघाच्या कामाची खरी पावती ठरले आहे. समीक्षक आणि भक्तांनी त्यांच्यावर ह्या कलेचे व्यवसायात रुपांतर केल्याचा आरोप केला. रामचंद्रांना मात्र टीकेची फारशी चिंता नाही. “आम्हाला जगण्यासाठी आणि पोट भरण्यासाठी हा व्यवसाय हवा आहे”, असे ते म्हणतात. “जर अभिनेते आणि नर्तक त्यांची कला सादर करण्यासाठी पैसे घेऊ शकतात, तर मग कठपुतळी कलाकार का घेऊ शकत नाहीत?” &nbsp;</div></div></div></div></div></div></div></div></div>

pasted from Word. Font Mangal, size 11परंपरेने थोलपावकोथ हे केवळ मंदिराच्या आवारात किंवा केरळमधील कापणी उत्सवादरम्यान सादर केले जात असे. पण ६३ वर्षीय रामचंद्र आणि त्यांच्या कवलप्पारा कठपुतळी कला पथकाने पलक्कड जिल्ह्यात गेल्या वीस वर्षांत थोलपावकोथचे सातत्य राखण्यासाठी अथक प्रयत्न केले आहेत. आजवर पडद्यामागील कठपुतळी नाट्यकलेमध्ये शैलीसह बरेच बदल आणि प्रयोग करण्यात आले आहेत. थोलपावकोथ कठपुतळी कलेमधील पारंपरिक उत्सवातील अधिक सादरीकरण&nbsp;<a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://ruralindiaonline.org/en/articles/tholpavakoothu-puppetry-is-for-everyone-mr/">थोलपावकोथ छाया-पुतळ्यांचे सर्वसमावेशक खेळ</a>&nbsp;येथे पाहा.&nbsp;रामचंद्र यांचे वडील कृष्णकुट्टी पुलवार यांनी थोलपावकोथला बाहेरच्या जगात आणण्याचा निर्णय घेतला. कथांच्या विस्तृत श्रेणीचे चित्रण करण्यासाठी रामायणासारख्या हिंदू महाकाव्यांचे पठण करण्यापलीकडे प्रयोग केले गेले. केरळच्या पारंपरिक कठपुतळी शैलीत महात्मा गांधींची कथा ऑक्टोबर २००४ मध्ये एडप्पल येथे सर्वप्रथम सादर करण्यात आली होती. तेव्हापासून ती २२० हून अधिक वेळा सादर केली गेली आहे.या नाटकाला मिळालेल्या भरभरीन प्रतिसादामुळे कवलप्पारा पथकासाठी नवीन मार्ग उघडले. त्यांनी पटकथा विकसित करणे, कठपुतळी तयार करण्यासाठी कठपुतळीचे स्केचेस तयार करणे, हाताळणी तंत्रात प्रभूत्व मिळवणे, कथाकथन करणे, स्टुडिओमध्ये गाणी तयार करणे आणि रेकॉर्ड करणे यांसारखी कामे सुरू केली. आजवर या पथकाने येशू ख्रिस्ताचा जन्म, महाबली, पंचतंत्रम इत्यादी विविध कथांच्या स्क्रिप्ट सादर केल्या आहेत.&nbsp;

Well, she actually had plenty to do with it, even more than her illustrious husband – recognised freedom fighter Baidyanath Mahato, who had died 20 years before our visit to her home in Man Bazar block. My colleague Smita Khator and I were crestfallen when she strongly denied being a freedom fighter. And it took us hours to figure out why.She was being honest to the understanding of ‘freedom fighter’ as defined in the Swatantra Sainik Samman Yojana scheme of 1980. A definition that largely excluded women and their actions in the anti-colonial struggle; that largely centred around jail time – thereby also excluding huge chunks of the revolutionary underground. Worse, by asking those in the underground ‘proof’ of their being proclaimed offenders – it was seeking certification of India’s freedom heroes from the British Raj!When we came at it differently, discussed it differently, we were stunned by the sheer magnificence of Bhabani’s sacrifice. The risks she took in feeding fugitive revolutionaries hiding in Purulia’s jungles. Cooking for and feeding often 20 or more of them – apart from doing that at the same time for a family of over 25 persons. Also, managing to grow that food in 1942-43 at the height of the Bengal Famine. What an incredibly great and risky contribution to India’s struggle for Independence! &nbsp;

कठपुतळी कलाकारांनी दिली कलेला नवी दिशा

Test article

eng-kerala-mob.png

The few families in Kummari Veedhi that are still engaged with the craft buy matti (clay) from a dealer a few months ahead of Vinayak Chaturthi every year. Together they buy a truckload of mud, roughly five tonnes. They pay Rs. 15,000 for the mud and Rs. 10,000 for its transportation from specific locations in the neighbouring Vizianagaram district of Andhra Pradesh. Getting the right jinka matti – a mud with the natural presence of glue is crucial for making both clay artefacts and idols.Paradesam’s family takes nearly a tonne or 1,000 kilograms of the load. A week before Diwali some of the mud can still be seen stacked outside his house in big gunny bags. &nbsp;The dark red mud is dry and lumpy and they must slowly begin mixing it with water to bring it to the right consistency. Later it will be stamped upon to mix it up; Paradesam says it feels hard and also has small rocks that poke his feet.Once the clay has reached the right texture, the master craftsman brings out the heavy wooden wheel marked with splashes of dried up clay from a corner and places it on a stand. He then folds a cloth over an empty paint can and that becomes his seat in front of the wheel.Paradesam's wheel, like other potter's wheels in Kummari Veedhi, is a manual one. He has heard of an electrically run wheel but is unsure how he can control it. “The speed should vary for every kunda [pot] and deepam [lamp]” he points out.Throwing a handful of wet clay onto the centre of the wheel, his hands work gently but firmly, digging into the clay and gradually shaping the diya. The smell of wet mud fills the air as the almost metre-wide wheel begins rotating. To keep the momentum going, he turns it with the help of a large wooden stick. "I am getting old now. I can't always use the same force," says Paradesam. Once the diya starts taking shape and becomes sturdy, the potter uses a thread to slice it off the moving wheel.As they come off the wheel he arranges the diyas and flowerpots carefully in a row on a rectangular plank of wood. The clay items must dry for 3-4 days in the shade. After drying, the items are placed in a kiln and baked for over two days. The kiln is lit once every 2-3 weeks between July to October (for Vinayak Chaturthi, Dussehra and Diwali). During other times of the year it is lit barely once a month.

Imagining_the_Nation_State_grant_2022.original.jpg

अंजलीसाठी तुलसी तिची अम्मा आहे, कायम. आणि ही गोष्ट आम्हाला सांगताना या अम्माचा चेहरा अभिमानाने फुलून येतो. कुरळ्या केसांचा अंबाडा आणि गुलाबी रंगाची चापून चोपून नेसलेली साडी. पारलिंगी तुलसी नऊ वर्षांच्या अंजलीची आई आहे.विशीच्या उंबरठ्यावर असताना तुलसीने स्वतःला ‘कार्तिगा’ असं संबोधायला सुरुवात केली होती. पण नंतर रेशन कार्यालयात एका कर्मचाऱ्याने चुकून तिच्या नावाची नोंद तुलसी अशी केली. तमिळमध्ये हे नाव स्त्री पुरुष, कुणीही वापरू शकतात. म्हणून तिने खूश होऊन ते तसंच ठेवलं. आजही ती तुलसी आणि कार्तिगा या दोन्ही नावांचा वापर करते. &nbsp;&nbsp;

TEST FOR LANGUAGE 

01-IMG_3447-SJ-A_lifetime_of_handcrafting_mor.width-1400.jpg

घणाच्या घावाचा नाद मोहनलाल लोहारांच्या कानात कायम रुंजी घालत आला आहे. त्यांना आठवतंय, अगदी तेव्हापासून. अगदी तालात पडणारे ठोके आयुष्यभर आपल्या सोबत असणार आहेत हे त्यांना लहानपणीच समजलं होतं.राजस्थानच्या बारमेर जिल्ह्यातल्या नंद गावी एका लोहार कुटुंबात मोहनलाल यांचा जन्म झाला. वयाच्या आठव्या वर्षीच त्यांनी आपले वडील भवराराम लोहार यांना मदत करायला सुरुवात केली. हातोडी आणि इतर लागतील ती अवजारं त्यांना द्यायचं काम असायचं. “मी शाळा पाहिलीच नाहीये. ही हत्यारंच माझी खेळणी होती,” ते सांगतात. गडुलिया लोहार समाजाचे मोहनलाल मारवाडी आणि हिंदी बोलतात. राजस्थानात त्यांची नोंद इतर मागासवर्गीय प्रवर्गात केली जाते. १९७० च्या दशकात, अधिकच्या कामाच्या शोधात किशोरवयातले मोहनलाल जैसलमेरला आले. आणि तेव्हापासून त्यांनी हरतऱ्हेच्या धातूपासून मोरचांग बनवले आहेत. अल्युमिनियम, चांदी, स्टील आणि अगदी पितळसुद्धा. “लोहाला नुसता स्पर्श केल्या केल्या कळतं की हे चांगलं वाजणार का नाही ते,” मोहनलाल सांगतात. जैसलमेरच्या वाळवंटात दूरवर वाजणारं मोरचांग हे वाद्य बनवण्यात आजवर त्यांनी २०,००० तास हातोड्याचे घण घातले आहेत. “मोरचांग बनवणं अवघड असतं,” ६५ वर्षीय मोहनलाल सांगतात. आजवर आपण या वाद्याचे किती नग बनवलेत याची मोजदाद करणं त्यांच्यासाठी अशक्य आहे. “गिनती से बाहर है वो.” मोरचांग १० इंचाचं असतं. शंकराच्या पिंडीसारखा थोडाफार याचा आकार असतो. दोन्ही टोकांच्या मधोमध एक धातूची ‘जीभ’ असते. एका बाजूला पक्की बसवलेली ही जीभ वादक समोर दातात धरतो आणि त्यात हवा फुंकतो. एका हाताच्या बोटाने जिभेचं टोक तारेसारखं वाजवत त्यातून वेगवेगळे स्वर काढले जातात. दुसऱ्या हाताने मोरचांगची दोन्ही टोकं घट्ट धरून ठेवली जातात.

हे वाद्य किमान १,५०० वर्षं जुनं आहे, “जनावरं चरायला नेली की मेंढपाळ मोरचांग वाजवायचे,” मोहनलाल सांगतात. या मेंढपाळांसोबत हे वाद्य आणि त्याचे सूर फिरत, प्रवास करत राहिले. राजस्थानाच्या विविध भागांत, खास करून जैसलमेर आणि जोधपूर जिल्ह्यांमध्ये त्याची लोकप्रियता वाढू लागली.साठी पार केलेले मोहनलाल एक मोरचांग आठ तासात बनवतात. पूर्वी मात्र ते एका दिवसात दोन बनवत असत. “आता मात्र मी दिवसाला एकच बनवतोय. जे करायचं ते चांगलंच व्हायला पाहिजे ना,” ते म्हणतात. “माझे मोरचांग आता जगभरात प्रसिद्ध झालेत.” आजकाल त्यांनी मोरचांगची गळ्यात घालता येतील अशी छोटी लॉकेटसुद्धा तयार केली आहेत. पर्यटकांना ती जाम आवडतात. मोरचांगसाठी एकदम योग्य दर्जाचं लोखंड शोधणं हे कळीचं काम आहे. “सगळ्याच लोखंडातून उत्तम मोरचांग बनत नाही,” ते म्हणतात. दहा वर्षं काम केल्यानंतर त्यांना असं उत्तम दर्जाचं लोखंड कसं निवडायचं ते कळू लागलं. ते जैसलमेरहून लोखंड आणतात – १०० रु. किलो. एका मोरचांगचं वजन जास्तीत जास्त १५० ग्रॅम असतं. आणि वादकांना वाद्य हलकंच हवं असतं. मोहनलाल पूर्वापारपासून लोहार वापरत आलेत त्या धमण म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या भट्टीचा वापर करतात. “तुम्हाला असली भट्टी अख्ख्या जैसलमेरमध्ये कुठेच सापडायची नाही,” ते म्हणतात. “किमान १०० वर्षं जुनी आहे आणि आजही अगदी उत्तम काम करते.”

भट्टी तापवण्यासाठी ते बकऱ्याच्या कातड्याच्या दोन पखालींसारख्या पिशव्या वापरतात. आतलं लाकूड रोहिड्याच्या झाडाचं असतं. भट्टी रसरशीत तापण्यासाठी किमान तीन तास भात्याने हवी भरावी लागते. हे फार कष्टाचं काम आहे कारण न थांबता भात्यात हवा भरावी लागते. खांदे आणि पाठ भरून येते. खोलीत हवा खेळती नसल्याने श्वास पुरत नाही आणि घामही प्रचंड येतो.मोहनलाल यांच्या पत्नी गीगीदेवी त्यांना या कामात कायम मदत करायच्या. मात्र वय झाल्यामुळे त्या आजकाल हे काम करत नाहीत. “मोरचांग तयार करण्याच्या अखख्य़ा प्रक्रियेतलं एवढं एकच काम बाया करतात. बाकी सगळं आजवर कायम पुरुषच करत आलेत,” ६० वर्षांच्या गीगीदेवी म्हणतात. त्यांची मुलं रणमल आणि आणि हरिशंकरसुद्धा लोहारकाम करतात. ही त्यांची सहावी पिढी. हे दोघंही मोरचांग बनवतात. भात्याने हवा भरायला सुरुवात झाल्यावर मोहनलाल सांडशीने रसरशीत तापलेला लोखंडाचा एक तुकडा उचलतात आणि आरण म्हणजेच ऐरणीवर ठेवतात. त्यानंतर डाव्या हातातल्या सांडशीने लोखंडाचा तुकडा पकडून उजव्या हातात एक हातोडी घेतात. त्यांच्या सोबत काम करणारा दुसरा लोहार पाच किलोच्या हातोड्याने लोखंडाच्या तुकड्यावर घण घालायला लागतो. मोहनलाल आणि तो असं दोघेही तालात काम करत राहतात. दोन्ही लोहारांचं तालात असं घण घालणं “ढोलकीच्या आवाजासारखं वाटलं आणि म्हणूनच मी मोरचांग तयार करण्याच्या या कलेच्या प्रेमात पडलो,” मोहनलाल सांगतात.

हातोडीचं हे सुरेल ‘संगीत’ तीन तास चालतं. दोघांचेही हात नंतर सुजून येतात. तीन तासात या कारागिरांना किमान १०,००० वेळेला हात उचलावा लागतो. जराशी जरी चूक झाली तरी बोटाला इजा होऊ शकते. “पूर्वी तर माझी नखंही निघाली आहेत. या असल्या कामात दुखापत होणारच की,” मोहनलाल म्हणतात. आणि हसून वेदना उडवून लावतात. जखमा होतात आणि पोळणं आणि भाजणंही नित्याचंच असतं. “किती तरी जण आता हातोड्याऐवजी घण घालायला यंत्रांचा वापर करतायत पण आम्ही मात्र सगळं आजही हातानेच करतो,” मोहनलाल यांचे पुत्र रणमल सांगतात.हातोड्याने घण घातल्यानंतर मोरचांग तयार करण्यातला सगळ्यात अवघड भाग सुरू होतो. तापलेल्या लोखंडाला हवा तसा आकार आता द्यायचा असतो. याला पुढचे दोन तास लागतात. अगदी कुशलपणे लोखंडातून मोरचांग कोरून घेतलं जातं. त्यानंतर दोन तास थंड करण्यासाठी ठेवून दिलं जातं. यानंतर घासून सगळ्या बाजू आणि गुळगुळीत केल्या जातात. “या घासण्याच्या कामाची जादू म्हणजे अगदी आरशासारखं हे वाद्य चमकायला लागतं,” रणमल सांगतात. दर महिन्याला मोहनलाल यांच्या कुटुंबाकडे किमान १० मोरचांग बनवण्याची मागणी येते. यांची किंमत नगाला १,२०० ते १,५०० रुपये असते. हिवाळ्यात पर्यटक अवतरतात आणि मग या वाद्याची किंमत दुपटीहून जास्त होते. “किती तरी पर्यटक ईमेलवरच ऑर्डर पाठवतात,” रणमल सांगतात. फ्रान्स, जर्मनी, जपान, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, इटली आणि इतरही देशांतून ऑर्डर येतात. मोहनलाल आणि त्यांची मुलं राजस्थानातल्या वेगवेगळ्या सांस्कृतिक महोत्सवांना जाऊन आपली कला सादर करतात आणि वाद्यंही विकतात.

आपल्या मुलांनी ही कला शिकून घेतली आहे याचं मोहनलाल यांना कौतुक असलं तरी जैसलमेरमध्ये हाताने मोरचांग बनवणाऱ्या कारागिरांची संख्या मात्र झपाट्याने कमी होत चालली आहे. “अशा [चांगल्या] दर्जाच्या मोरचांगसाठी लोक १,००० रुपये द्यायला देखील तयार नाहीत,” ते म्हणतात. मोरचांग बनवण्यासाठी लागणारे कष्ट आणि चिकाटीची अनेकांची तयारी नाही. “दिवसभराच्या कामानंतर कुणी गिऱ्हाईक मिळालंच तर ३००-४०० रुपये हातात येतात. हे काही टिकून राहणार नाही,” ते म्हणतात.अनेक लोहारांची अशी तक्रार असते की धुरामुळे दृष्टी अधू होते. “भट्टीतून खूप धूर होतो जो थेट नाकात आणि डोळ्यात जातो. खोकल्याची उबळ येते,” रणमल सांगतात. “भयंकर उष्णतेत आम्हाला भट्टीपाशी बसून रहावं लागतं, त्यानेही श्वास कोंडल्यासारखा होतो.” हे ऐकताच मोहनलाल आपल्या मुलाला जरासं रागावतात. “काय त्रास होतोय याचाच विचार करत बसलं तर शिकायचं कसं?” मोरचांगसोबतच मोहनलाल इतरही अनेक वाद्यं स्वतःच तयार करायला शिकले आहेत. अलगुजा म्हणजेच अलगूज (दुहेरी बासरीसारखं ध्वनीवाद्य), सनई, मुरली, सारंगी, संवादिनी आणि बासरी. “मला वाद्यं वाजवायला आवडतं त्यामुळे मी सतत एखादं नवीन वाद्य शिकण्याचा प्रयत्न करत असतो,” ते म्हणतात. एका ट्रंकेत त्यांनी ही सगळी अगदी निगुतीने जपून ठेवून दिली आहेत. “ये मेरा खजाना है,” ते हसत हसत सांगतात. ग्रामीण कारागिरांवरील या लेखमालेला मृणालिनी मुखर्जी फौंडेशनचे अर्थसहाय्य मिळाले आहे.

जैसलमेरचे मोहनलाल आणि त्यांचे मोरचांग

सरी जिनगी हाथ ले मोरचंग गढ़त

उनकर करेजा में धड़केला मोरचंग

ମୋର୍ଚାଙ୍ଗ ହସ୍ତଶିଳ୍ପରେ ସାରା ଜୀବନ

ریت کے ٹیلوں میں گونجتی مورچنگ کی آواز

மோர்ச்சாங்குகள் செய்யக் கழியும் ஆயுள்

ਹੱਥੀਂ ਬਣੇ ਮੋਰਚੰਗ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

മോർചാങ്കുകൾ മെനഞ്ഞ് ഒരു ജീവിതകാലം

ಮೋರ್ಚಾಂಗ್‌ ತಯಾರಿಕೆಯ ಐವತ್ತು ವರ್ಷಗಳು

राजस्थान: रेत के टीलों में गूंजती मोरचंग की आवाज़

પોતાના હાથોથી મોરચંગ બનાવવામાં વિતાવી આખી જીંદગી

মোরচাং গড়েই সারাজীবন কেটে গেল

দুহাতেৰে মৰ্চাং সাজি সাজি কটোৱা জীৱনটো

మోర్చంగ్‌ల తయారీలో ఒక జీవితకాలం…

A lifetime of handcrafting morchangs

eng-morchangs-mob.png

01-IMG20240509142229-SM-From_the_drought_land.original.jpg

गेल्या काही वर्षांमध्ये उत्तर प्रदेशाचा विचार केला तर दुष्काळ ही इथली सगळ्यात मोठी नैसर्गिक आपत्ती असल्याचं राज्याच्या आपत्ती व्यवस्थापन विभागानेच मान्य केलं आहे. हे राज्य देशाची भूक भागवणारं, धान्याचं मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करणारं राज्य आहे. इथले बरेच शेतकरी आजही कोरडवाहू शेती करतायत आणि त्यांचा प्रपंच याच पावसाच्या पाण्यावर अवलंबून असलेल्या शेतीवर चालतोय. त्यामुळे सातत्याने येणाऱ्या या उष्णतेच्या लाटा, भूगर्भातली पाण्याची खालावत चाललेली पातळी आणि अगदी तुटपुंजा पाऊस या सगळ्यामुळे परिस्थिती भयावह झाली आहे.ज्याने दुष्काळाच्या झळा सोसल्या आहेत त्यालाच दुष्काळाची दाहकता समजू शकते. शहरात राहणाऱ्यांसाठी दुष्काळ ही केवळ एक बातमी ठरते. पण एकामागून एक अनेक वर्षं ज्या शेतकऱ्यांनी दुष्काळ सहन केलाय त्यांच्यासाठी तो यमराजासारखा आहे. सदैव, सर्वत्र असणारा. मृत्यूचा दूत. पावसाची वाट पाहता पाहता डोळ्याच्या काचा होतात, तहानलेली, भेगाळलेली जमीन आगीसारखी भाजत राहते. भुकेली, पाठपोट एक झालेली मुलं, गतप्राण झालेल्या गुरांच्या हाडांचे ढिगारे आणि पाण्यासाठी वणवण फिरणाऱ्या बाया हे या राज्यात सर्रास आढळणारं चित्र झालं आहे.मध्य भारतातल्या दुष्काळाचा अनुभव या कवितेतून मी व्यक्त करतोय.

<div class="raw-html-embed"><iframe width="100%" height="100" scrolling="no" frameborder="no" allow="autoplay" src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1869684537%3Fsecret_token%3Ds-8X4KdEDEaUb&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true"></iframe></div>सैद मेराजुद्दिन यांच्या आवाजात कवितेचा हिंदी अनुवाद ऐका

<div class="raw-html-embed"><iframe width="100%" height="100" scrolling="no" frameborder="no" allow="autoplay" src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1869702120&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true"></iframe></div>प्रतिष्ठा पांड्या यांच्या आवाजात कवितेचा इंग्रजी अनुवाद ऐका

दुष्काळभूमीतून

خشک سالی سے نبرد آزما کسانوں کی آپ بیتی

വരണ്ട ഭൂമിയിൽനിന്ന്

కరవు భూమి నుంచి…

வறண்ட நிலத்திலிருந்து

From the drought land

ਮੈਂ ਸੋਕੇ ਮਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਬੋਲਦਾ ਹਾਂ...

ಬರದ ನಾಡಿನ ದನಿ

દુકાળિયા ધરતી

ମରୁଡ଼ି ଅଞ୍ଚଳର କଥା 

अंकाल के भूंइय्या ले

अकाल से हलकान प्रदेस

অনাবৃষ্টিৰ দেশৰ পৰা কৈছো

খরার মুলুক থেকে

सूखी धरती से

eng-drought-mob.png

01-DSC05999-PM_and_AS-People_respect_me_because.original.jpg

संध्याकाळ उलटून गेलीये. तमिळनाडूच्या वदनमेल्ली गावात श्री पोन्नीअम्मन तेरुकूदु मंदरमचे लोक करिआक्कूदुच्या प्रयोगासाठी तयार होतायत. हा खेळ नेहमीच रात्रभर सादर केला जातो. किती तरी पात्रं आणि किती तरी वेशांतरं असतात त्याच्यात.पडद्यामागे लगबग सुरू आहे. ३३ वर्षांच्या शर्मीने चेहरा रंगवायला सुरुवात केलीये. लाल रंगाची पूड आणि तेल कालवून ती ओठ रंगवायला लागते आणि मेकअप किंवा अरिदारमचे काही साधे नियम सांगू लागते. “पुरुष आणि स्त्रियांचा अरिथारम वेगवेगळा असतो. तसंच पात्र आणि त्याची भूमिका किती छोटी किंवा मोठी आहे त्याप्रमाणेही त्यात बदल केला जातो.”श्री पोन्नीअम्मन तेरुकूदु मंदरम ही नाटक मंडळी तमिळनाडूचा सर्वात जुना मानला जाणारा कलाप्रकार सादर करते. शर्मी आणि इतर तीन पारलिंगी कलाकार या १७ जणांच्या नाटक मंडळीत काम करतात. “माझ्या मागच्या पिढीचे कलाकारही तेरुकूदु सादर करायचे,” शरमी सांगते. “किती जुनं नाटक आहे वगैरे काही मला सांगता येणार नाही.”तेरुकूदु हा पथनाट्याचा प्रकार आहे. यामध्ये रामायण आणि महाभारतासारख्या महाकाव्यांमधल्या कथा आणि प्रसंग सादर केले जातात, तेही अख्खी रात्रभर. तेरुकूदुचे खेळ शक्यतो पांगुनी (एप्रिल) ते पुरत्तस्सी (सप्टेंबर) या काळात सादर केले जातात. शर्मी आणि तिचे सहकलाकार या काळात जवळपास दररोज एक खेळ करतात. महिन्याला १५-२० होतातच. एका खेळाचे प्रत्येक कलाकाराला ७००-८०० रुपये मिळतात. म्हणजे महिन्याला १०,००० ते १५,००० रुपयांची कमाई होते.पण हा काळ संपल्यानंतर या कलाकारांना कमाईचे पर्यायी स्रोत शोधण्यावाचून मार्ग नसतो. तेरुकूदुचाच एक वेगळा प्रकार करियाक्कूदु मयतीनंतर सादर केला जातो. हे कलाकार तो सादर करतात. “कुणाची मयत झाली तर मला आठवड्यातून दोन प्रयोग मिळतात,” शर्मी सांगते. ही नाटक मंडळी तिरुवल्लुर जिल्ह्याच्या पट्टरायपेरुंबुदुर गावात आहे. तिथून ६० किलोमीटरवर वदनमेल्लीमध्ये करियाक्कूदुची तयारी सुरू आहे.

कूदुसाठी सगळी तयारी झाली आहे. ज्या घरात मयत झाली आहे तिथे बाहेर मांडव टाकलाय आणि रस्त्यावर काळा कपडा अंथरलाय. गेलेल्या व्यक्तीची तसबीर घरासमोर ठेवण्यात आली आहे. समोर लावलेल्या दिव्याची वात थरथरते आणि ते प्रतिबिंब तसबिरीवर पडतं. रस्त्यावर ठेवलेली बाकडी, पातेली आणि टेबलं पाहून नंतर पंगत बसणार असल्यासारखं वाटतंय.“सगळं गाव जेव्हा शांत होतं तेव्हा आम्ही आमची वाद्यं जुळवायला सुरुवात करतो. तेव्हाच ती नीट सुरात लागली आहेत का नाही ते समजतं. मेकअप सुद्धा तेव्हाच सुरू होतो,” शर्मी सांगते. रात्री १० वाजता कूदुला सुरुवात होते. मुडी किंवा खेळात वापरल्या जाणाऱ्या मुकुटाला पूसइ किंवा नैवेद्य़ दाखवला जातो आणि खेळ सुरू होतो. “पूसइ म्हणजे या खेळाचा मान आहे. हा खेळ नीट पार पडू दे आणि सर्व कलाकार सही सलामत घरी पोचू देत अशी प्रार्थना आम्ही करतो,” ती सांगते.आज रात्री मिन्नळोली सिव पूजा हा खेळ सादर केला जाणार आहे. महाभारतातल्या पांडवांपैकी अर्जुन आणि त्याच्या आठ बायकांची ही कथा आहे. “मी आठही भूमिका करू शकते. आज मी बोगावदी सादर करणार आहे,” शर्मी सांगते. आणि त्यासोबतच सगळी पात्रं आणि या कहाणीतली गुंतागुंत याबद्दल बरीच माहिती देते.मिन्नळोली (वीज) ही अर्जुनाची आठवी पत्नी. राजा मेगरासन (मेघराजा) आणि राणी कोदिक्कलादेवीची मुलगी असलेल्या मिन्नळोलीचं वयाच्या पाचव्या वर्षीच अर्जुनाशी लग्न होतं. वयात आल्यावर ती आपल्या आई-वडलांना त्याच्याविषयी विचारते. ४८ दिवस सिवपूसइ (शिवाची पूजा) केल्यानंतरच अर्जुनाला भेटता येईल असं तिला सांगितलं जातं. मिन्नळोली ४७ दिवस अगदी नेमाने पूजा करते. ४८ व्या दिवशी तिची पूजा होण्याआधीच अर्जुन तिला भेटायला येतो. ती त्याला भेटायचं टाळते आणि पूजा होईपर्यंत थांबण्याची विनंती करते. पण अर्जुन ऐकतच नाही. त्यानंतर बरंच काय काय होतं. अखेर कृष्ण भगवान येतात व अखेर मिन्नळोली व अर्जुनाचं मिलन होऊन ते सुखाने नांदू लागतात.

आता शर्मी माइ म्हणजेच काळ्या शाईने तिच्या ओठांच्या कडा रंगवते. “मी ओठांना माइ लावते ते पाहून बऱ्याच जणांनी तसं करायला सुरुवात केली आहे,” ती म्हणते. “मी अशी काही सजून येते कि लोक मी खरंच बाई आहे का असं मला विचारतात. मी सजून बाहेर जाते तेव्हा पुरुषांची नजर माझ्यावरून हटलीच नाही पाहिजे.”शर्मीला मेकअप करण्याची इतकी जबरदस्त आवड आहे की सहा महिन्यांपूर्वी तिने ब्युटिशियनचा कोर्स केला. “आधी [लिंगबदल करण्याआधी] मला स्त्रियांचा मेकअप करू द्यायचे नाहीत.”शर्मीला स्वतःचा अरिदारम पूर्ण करण्यासाठी दीड तास लागतो. साडी नेसली की बोगावतीचा वेश पूर्ण होतो. “साडी कशी नेसायची ते मला कुणीही शिकवलेलं नाही. माझी मीच शिकले. नाकाला, कानाला भोकंही माझी मीच पाडली आहेत. सगळं काही स्वतःची स्वतः शिकले,” ती सांगते.“ऑपरेशन तेवढं डॉक्टरांनी केलं. तेही कसं करायचं माहीत असतं तर मीच केलं असतं. हॉस्पिटलमध्ये त्याच्यासाठी ५०,००० रुपये खर्च करावे लागलेत मला,” वयाच्या २३ व्या वर्षी केलेल्या लिंगबदल शस्त्रक्रियेबद्दल ती सांगते.“साडी नेसणारी पारलिंगी स्त्री लोकांना अजून सवयीची झाली नाहीये. इतर बाया कशा अगदी सहज साडी नेसून बाहेर पडू शकतात, तसं आम्ही नाही करू शकत,” ती सांगते. मात्र तिच्या कामामुळे तिला इतर पारलिंगी स्त्रियांसारखा छळ किंवा छेडछाड सहन करावी लागत नाही. “मी नाट्यकलाकार आहे म्हणून मला मान आहे.”

“मी तिरुवल्लुरच्या ईक्काड्डू गावची आहे,” आपला केसांचा टोप विंचरता विंचरता शर्मी सांगते. अगदी लहान असल्यापासून आपल्या गायला आणि नाटकातले संवाद म्हणायला आवडायचं असं ती सांगते. “मी लहान होते तेव्हाच नाटकाच्या प्रेमात पडले. नाटकातलं सगळंच मला आवडायचं, मेकअप, वेशभूषा... कधी काळी मी स्वतः एक नाट्यकलाकार होईन असं मात्र मला वाटलं नव्हतं.”आपला अभिनयाचा प्रवास ‘राजा रानी डान्स’मधून सुरू झाल्याचं शर्मी सांगते. यामध्ये नाच आणि वाद्यांचा भन्नाट मेळ असतो. “त्यानंतर दहा एक वर्षं मी तेरूकूदुचे स्टेज शो केले. यामध्ये नव्या गोष्टींचा वापर केलेला असतो. गेल्या चार वर्षांपासून मी थेरुकूदु सादर करायला लागलीये.”इतर पात्रांनी देखील आता अरिदारम म्हणजेच मेकअप करायला सुरुवात केली आहे. शर्मी तिच्या आठवणींमध्ये रमलीये. “माझ्या घरच्यांनी मला एक मुलगी म्हणूनच मोठं केलंय. आणि तेच अगदी स्वाभाविक होतं,” ती सांगते. चौथीत असताना तिला आपण पारलिंगी आहोत अशी जाणीव व्हायला लागली. “मात्र इतरांना याची जाणीव कशी करून द्यायची हे काही मला नीटसं समजत नव्हतं.”आणि हे सोपं नव्हतं हे हळू हळू तिला कळून चुकलं. शाळेत सगळे जण इतका त्रास द्यायचे की त्या छळाला कंटाळून तिने दहावीनंतर शाळाच सोडून दिली. “त्या वेळेस तिरुडी तिरुडी नावाचा एक सिनेमा आला होता. वर्गातली मुलं माझ्याभोवती गोळा व्हायची आणि त्यातल्या वंदरकुळली गाण्यातल्या ओळी म्हणून मला त्रास द्यायची.” या लोकप्रिय गाण्यामध्ये पारलिंगी व्यक्तींबद्दल अश्लील उल्लेख करण्यात आले आहेत. “त्यानंतर काही मी शाळेत गेले नाही.”“[मी शाळेत जायचं का थांबवलंय हे] मी माझ्या आई-वडलांना सांगूच शकले नाही. त्यांना ते समजण्यासारखं नव्हंत. म्हणून मी काहीच बोलले नाही,” ती म्हणते. “मी अगदी किशोरवयातच घर सोडून पळून गेले आणि थेट १५ वर्षांनी परत आले.”घरी परतणं अजिबात सोपं नव्हतं. मधल्या काळात तिचं लहनपणीचं घर पूर्णपणे मोडकळीला आलं होतं. तिथे राहणंच शक्य नसल्याने तिला भाड्याने घर शोधावं लागलं. “मी याच गावात लहानाची मोठी झाले पण आता भाड्याने घरच मिळत नव्हतं कारण आता मी एक पारलिंगी आहे ना,” शर्मी सांगते. “त्यांना वाटतं आम्ही घरात धंदा करतो.” काही काळानंतर तिला मुख्य गावापासून दूर एक भाड्याचं घर मिळालं.

शर्मी आदि द्रविडार या दलित जातीची आहे. सध्या ती आपल्या ५७ वर्षीय आईबरोबर राहते. तिची १० शेरडं आहेत. तेरुकूदुचे खेळ बंद असतात तेव्हा यातनंच तिची थोडी फार कमाई होते.“तेरुकूदु हे माझं एकमेव काम आहे. आणि ते सन्मानाचं काम आहे. लोकांमध्ये असताना आपल्यालाही प्रतिष्ठा आहे ही भावना आनंददायी असते,” ती म्हणते. “तेरुकूदु बंद असतात [ऑक्टोबर ते मार्च] तेव्हा शेरडं विकून आम्ही पोट भरतो. मला पिचई [बाजार मागायला] किंवा धंदा करायला जायचंच नाहीये.”शर्मीला नर्सिंग क्षेत्राची पण फार आवड आहे. “माझ्या बकऱ्या आजारी असल्या की मीच त्यांना बरं करते. त्यांना पिल्लं होतात तेव्हा मीच असते त्यांच्यासोबत,” ती सांगते. “पण मला व्यावसायिक नर्स काही होता यायचं नाही.”

खेळाची सुरुवात विदूषकाच्या कोट्यांनी आणि गाण्यांनी होते. त्यानंतर खेळाचा सूत्रधार असणारा पुरुष कलाकार रंगमंचावर येतो. मेगराजन आणि कोदिक्कलादेवी देखील आपली सुरुवातीची पदं सादर करतात आणि खेळ सुरू होत असल्याचं जाहीर करतात.

विनोद, कोट्या, गाणी, शोक असं सगळं होत असल्यामुळे नाटकाची कथा झरझर पुढे सरकते. विदूषक असलेले मुनुसामी आपले संवाद आणि अंगविक्षेपांतून लोकांना चांगलंच हसवतात. अगदी डोळ्यातून पाणी येईपर्यंत लोक &nbsp;हसतात. शर्मी आणि इतर कलाकार खेळादरम्यान किमान १० वेळी वेशभूषा बदलतात आणि प्रेक्षकांना याचं खरंच अप्रूप वाटतं. खेळाच्या मध्ये मध्ये चाबकाचे फटकारे मारले जातात. त्यामुळे रंगमंचावर सुरू असलेल्या कथानकात एकदम जान येते आणि समोरच्या प्रेक्षकांना पेंग येत असली तर तीही जाते.पहाटे ३.३० च्या समुरास अर्जुनाने ‘तू विधवेचं जिणं जगशील’ असा शाप दिलेली मिन्नळोली मंचावर येते. नाटकाचे लेखक रुबन ही भूमिका करतात. त्यांनी म्हटलेलं ओप्पारी (शोकगीत) ऐकून प्रेक्षकांमधल्या अनेकांना रडू फुटतं. गाणं सुरू असताना किती तरी जण रुबनच्या हातात पैसे सरकवतात. हा प्रसंग संपल्यावर वातावरण जरा हलकं फुलकं करण्यासाठी विदूषक पुन्हा एकदा मंचावर येऊन जरा हास्यविनोद करतो.सूर्योदयाची वेळ झालीये. मिन्नलोली आणि अर्जुनाचं नुकतंच मिलन झालंय. रुबन मयत झालेल्याची आठवण काढून त्यांचा आशीर्वाद मागतो. त्यानंतर जमलेल्या प्रेक्षकांचे आभार मानून हा खेळ संपला असल्याचं जाहीर केलं जातं. सकाळचे ६ वाजलेले असतात. प्रयोग संपतो.कलाकारांची आवराआवर सुरू होते. सगळे थकले असले तरी खूश आहेत. काहीही संकट न येता खेळ पार पडलाय. “कधी कधी लोक छेडतात. एकदा तर मी माझा फोन नंबर दिला नाही म्हणून एकाने सुरा भोसकायचा प्रयत्न केला होता,” शर्मी सांगते. “आम्ही पारलिंगी स्त्रिया आहोत हे जेव्हा त्यांना समजतं तेव्हा कधी कधी पुरुष लोक तुसड्यासारखं वागतात आणि शरीरसंबंधांची मागणी करतात. आम्ही पण माणसंच आहोत हे त्यांच्या लक्षात येत नाही. अगदी क्षणभर जरी त्यांनी आम्हाला काय काय अडचणींचा सामना करावा लागत असेल याचा विचार केला ना, तरी ते असलं वागणार नाहीत आमच्याशी.”

अरिदारम म्हणजेच चेहऱ्यावरचा रंग उतरवणं काही सोपं काम नाही. तेल लावून कापडाने चेहरा स्वच्छ पुसून घ्यावा लागतो. “आम्हाला घरी पोचायला ९ किंवा १० वाजतात. किती लांबचा प्रवास आहे त्यावर सगळं असतं. घरी गेल्यावर स्वयंपाक करायचा, खायचं आणि आणि झोपायचं. दुपारी जाग आली की खाईन किंवा मग संध्याकाळपर्यंत ढाराढूर,” शर्मी सांगते. “कूदुच्या हंगामात रोज जरी खेळ असले ना तरी दमायला होत नाही. एरवीच जास्त थकायला होतं कारण दोन खेळांच्या मध्ये बराच काळ जातो.”आराम करणं किंवा कमी खेळात काम करणं परवडत नसल्याचं शर्मी सांगते. तेरुकूदुच्या कलाकारांना वाढत्या वयाचाही विचार करावा लागतो. तरुण आणि धट्ट्याकट्ट्या कलाकारांना काम मिळण्याची संधी जास्त असते कारण प्रत्येक खेळामागे ७००-८०० रुपये बिदागी मिळते. वय व्हायला लागलं की कामही कमी मिळतं आणि पैसेही ४००-५०० वर येतात.“नाट्य कलाकारांचं कसंय, आमचा चेहरा सुंदर असतो आणि शरीरात ताकद असते तोपर्यंतच आम्हाला काम मिळतं,” शर्मी सांगते. “हे सगळं आहे [रुप, मान, काम] तोपर्यंतच डोक्यावर छप्पर आणि पोटापाण्यासाठी काही तरी व्यवसायाची सोय करावी लागणार आहे. आयुष्याची संध्याकाळ तेव्हा कुठे बरी जाईल!”हे वार्तांकन मृणालिनी मुखर्जी फौंडेशनच्या फेलोशिपद्वारे करण्यात आले आहे.

‘नाट्यकलाकार आहे म्हणून मला मान आहे’

'ഒരു നാടക കലാകാരിയായതുകൊണ്ടാണ് ആളുകൾ എന്നെ ബഹുമാനിക്കുന്നത്'

‘People respect me because I'm a theatre artiste’

'ਲੋਕ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਥੀਏਟਰ ਕਲਾਕਾਰ ਹਾਂ'

‘ರಂಗ ಕಲಾವಿದೆಯಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಜನ ನನ್ನನ್ನು ಗೌರವಿಸುತ್ತಾರೆ’

‘নাট্যশিল্পী বলেই লোকে সম্মান করে আমাকে’

‘लोग इज्जत देवेला काहे कि हम रंगमंच कलाकार हईं’

‘নাট্যশালাৰ শিল্পী বুলিহে মানুহে মোক সন্মান কৰে’

’لوگ میری عزت کرتے ہیں کیونکہ میں تھیٹر فنکار ہوں‘

‘கூத்து கலைஞரா இருக்கறதால சனங்க மதிக்கறாங்க’

eng-theatre-mob.png

01-IMG20240413091617-JH-Gondias_poor_still_bank_on_3Ms-Mahua_MNREGA_and_Mi.jpg

अरततोंडीच्या गल्लीबोळांमध्ये मन
मोहून टाकणारा, गोड आणि जरासा चढणारा वास भरून राहिलाय. प्रत्येक घरासमोर बांबूच्या चटया, मऊ
रग किंवा मातीच्या अंगणात पिवळ्या, पोपटी किंवा तपकिरी रंगाची मोहफुलं सुकत
घातलेली दिसतात. पिवळी आणि पोपटी फुलं अगदी ताजी, नुकतीच गोळा केलेली आणि तपकिरी
किंवा काळपट झालेली म्हणजे वाळून कडक झालेली. निवडणुका येऊ घातल्या आहेत आणि महुआ
मात्र पूर्ण बहरात आहे. महाराष्ट्राच्या गोंदियात आहोत आपण. “एप्रिलमध्ये मोह आणि मे महिन्यात
तेंदू. आमच्याकडे हेच तर आहे.” रोज सकाळी
३५ वर्षांच्या सार्थिका ताई आणि गावातले बाकी माना आणि गोंड आदिवासी असलेले इतर बरेच
जण गावाभोवतीच्या जंगलात जातात ४-५ तास तिथल्या पानांना लाल झाक आलेल्या
मोहवृक्षांखाली पडलेली ताजी फुलं गोळा करतात. दुपारी पारा ४१ अंशापर्यंत पोचतो.
तलखी असह्य होते. मोहाच्या एका झाडापासून किमान ४-६
किलो फुलं मिळतात. अरततोंडी (स्थानिक लोकांच्या भाषेत अरकतोंडी) गावातले लोक
बांबूच्या टोपल्या किंवा प्लास्टिकच्या पिशव्यांमध्ये फुलं आणतात आणि आपापल्या
घरासमोर अंगणात वाळू घालतात. वाळलेल्या फुलांना किलोला ३५-४० रु. भाव मिळतो. एक
व्यक्ती दिवसभरात ५-७ किलो फुलं गोळा करू शकते.

मध्य आणि पूर्व भारताच्या अनेक
आदिवासी समुदायांसाठी मोहाच्या झाडाला फार मान आहे. सांस्कृतिक श्रद्धांच्या
संदर्भात आणि आर्थिकदृष्ट्याही मोह फाल महत्त्वाचा आहे. विदर्भाच्या अगदी टोकाला
असलेल्या गोंदिया आणि नक्षलग्रस्त गडचिरोली या दोन्ही जिल्ह्यांमध्ये मोह हा
लोकांच्या उपजीविकेचा महत्त्वाचा स्रोत आहे. २०११ च्या जनगणनेनुसार इथे १३.३ टक्के
अनुसूचित जाती आणि १६.२ टक्के अनुसूचित जमातीचे लोक राहतात. इथल्या लोकांसाठी
पोटापाण्याला दुसरा आधार म्हणजे मनरेगा. कोरडवाहू आणि अगदी लहान तुकड्यांची
शेती असणाऱ्या या गावांमध्ये शेतातली मजुरी नाही, शेतीशिवाय बाकी रोजगार फारसा
उपलब्ध नाही त्यामुळे लाखो लोक एप्रिलच्या महिन्यात आपापल्या वनजमिनीतली किंवा
अर्जुनी-मोरगाव तालुक्यातल्या जंगलांमधली मोहाची झाडं पाहून तिथली फुलं गोळा
करण्याच्या उद्योगात रमलेली असतात. गोंदियाचं ५१ टक्के क्षेत्र जंगलाखाली आहे,
त्यातलं जवळपास निम्मं वन संरक्षित वर्गात येतं असं <a href="https://cdn.s3waas.gov.in/s346922a0880a8f11f8f69cbb52b1396be/uploads/2022/10/2022101353.pdf">२०२२ चा जिल्हा सामाजिक व आर्थिक पाहणी अहवाल</a> सांगतो. २०१९ साली मोहाचं उत्पादन आणि
आदिवासी उपजीविकांची सद्यस्थिती यासंबंधी एक अभ्यास हाती घेण्यात आला होता. मुंबई
स्कूल ऑफ इकनॉमिक्स अँड पब्लिक पॉलिसी या संस्थेने केलेल्या या अभ्यासात असं दिसून
आलं की पूर्व विदर्भात तब्बल १.१५ मेट्रिक टन इतका मोह गोळा केला जातो. यातला
गोंदियाचा वाटा ४,००० मेट्रिक टन आणि राज्याच्या एकूण मोह संकलनात गडचिरोली
जिल्ह्याचा वाटा ९५ टक्के असल्याचं विख्यात अर्थतज्ज्ञ आणि या संस्थेचे माजी
संचालक डॉ. नीरज हातेकर सांगतात. एक किलो मोहफुलं म्हणजे माणासाचे एक
तासाचे श्रम असल्याचंही यात दिसून आलं. एप्रिल महिन्यात इथली हजारो कुटुंबं
दिवसाचे ५-६ तास देत मोहफुलं गोळा करतात.

शेजारच्या छत्तीसगड राज्यात मोठ्या
प्रमाणावर मोहफुलांचा व्यापार चालतो. तिथे प्रामुख्याने खाद्यपदार्थ, पशुखाद्य आणि
दारूसाठी मोहाचा वापर केला जातो.“संकलित केली जाणारी फुलं
प्रत्यक्षातल्या फुलांच्या बहराचा विचार करता बरीच कमी आहेत,” डॉ. हातेकर सांगतात.
“याला बरीच कारणं आहेत. फुलं गोळा करण्याचं काम मेहनतीचं आणि वेळखाऊ आहे.”
महाराष्ट्राच्या दारूसंबंधी धोरणात मोहाच्या दारूला अवैध ठरवण्यात आलं आहे पण यामध्ये
बदल करण्याची गरज असल्याचं ते सुचवतात. भाव स्थिर रहावेत, मूल्यवर्धन आणि त्याच्या
साखळीची नीट घडी बसावी आणि बाजारपेठेचं व्यवस्थापन नीट झालं तर मोहावर अवलंबून
असणाऱ्या गोंड आदिवासींना त्याचा मोठा फायदा होऊ शकतो.

२ एप्रिल २०२४ रोजी आलेला <a href="https://timesofindia.indiatimes.com/blogs/toi-edit-page/dont-lose-sleep-over-inequality/">‘विषमतेमुळे
तुमची झोप उडायचं काय कारण’</a> हा द टाइम्स ऑफ इंडिया या भारतातल्या आघाडीच्या
वर्तमानपत्रात आलेला अरविंद पानगरिया यांचा लेख सार्थिका ताईच्या वाचनात येण्याची
सुतराम शक्यता नाही. आणि पानगरियांची तिच्याशी कधी भेट होण्याची शक्यताही नसल्यातच
जमा.त्यांच्या जगांचा एकमेकांशी काहीच
संबंध नाही. भारतातल्या अगदी वरच्या उत्पन्न
गटातल्या एक टक्क्यांमध्ये पानगरियांचा समावेश होतो. ते डॉलर अब्जाधीशांमध्ये जरी
नसले तरी धोरणांवर प्रभाव टाकणाऱ्या मानाच्या व्यक्तींपैकी एक तर नक्कीच आहेत. सार्थिका ताई आणि तिच्या गावातले लोक
देशातल्या सगळ्यात गरीब आणि कसलीच सत्ता किंवा ताकद नसलेल्या तळाच्या १०
टक्क्यांमध्ये मोडतात. त्यांच्या घरांमध्ये ना कसल्या सोयीसुविधी आणि सगळं धरून
महिन्याची कमाई १०,००० च्या वर कधी जात नाही, सार्थिका ताई सांगते. दिवसेंदिवस जगणं अवघडच होत चाललंय, या तिच्या म्हणण्यावर आजूबाजूचे लोक माना
डोलावतात. महागाईने कळस गाठला असताना कमाईचे स्रोत मात्र आटत चाललेत त्यामुळे दोन
मुलांची आई असलेली सार्थिका ताई शांत झोपूच शकत नाहीये.

“सगळंच महाग होत चाललंय,”
अरकतोंडीच्या बाया म्हणतात. “तेल, साखर, भाजीपाला, इंधन, वीज म्हणू नका, प्रवास
वह्या-पुस्तकं, कपडा लत्ता...” यादी संपतच नाही.सार्थिका ताईच्या घरची एकराहून कमी
कोरडवाहू शेती आहे ज्यात ते धान पिकवतात. १० क्विंटल माल होतो. घरी खाण्यापुरता.
बाजारात विकून काही चार पैसे मिळवण्याइतका मालच होत नाही. अशा स्थितीत सार्थिका ताईसारख्या
आदिवासींनी करायचं तरी काय? “मार्च ते मे या तीन महिन्यांमध्ये
आमच्यासाठी तीन गोष्टी फार महत्त्वाच्या असतात,” अलका मडावी सांगतात. उमेद या
राज्य ग्रामीण उपजीविका अभियानाच्या गावातल्या समूह संसाधन व्यक्ती म्हणून काम
करतात. त्या तीन गोष्टी कोणत्या ते अलका
सांगतात – एप्रिल महिन्यात मोह आणि मे महिन्यात तेंदू, मनरेगावरची मजुरी आणि
सरकारकडून मिळणारं स्वस्त धान्य. “या तीन गोष्टी वजा केल्या तर आम्हाला
कायमस्वरुपी शहरात कामासाठी स्थलांतर तरी करावं लागेल किंवा इथे भुकेने आमचा जीव
जाईल,” त्या सांगतात. इथल्या बचत गटांचं काम त्या पाहतात. सार्थिका ताई आणि तिच्यासारखे गावातले गोंड आदिवासी रोज सकाळी पाच तास सभोवतालच्या जंगलातून मोहफुलं गोळा
करतात. पाच ते सहा तास मनरेगावर रस्ता बांधायचं काम करतात आणि संध्याकाळी घरची
सगळी कामं – स्वयंपाक, धुणी-भांडी, जनावरांचं चारापाणी, लहान मुलांना काय हवं नको
ते पाहणं आणि झाडलोट. मनरेगाच्या साइटवर सार्थिका ताई प्लास्टिकच्या पाट्यांमध्ये
अतिशय कडक झालेल्या मातीची ढेकळं भरते आणि तिच्या सोबतच्या मैत्रिणी डोक्यावर त्या
पाट्या वाहून रस्त्यात माती टाकतात. नंतर पुरुष मजूर ती माती सपाट करतात. प्रत्येक
जण जवळपासच्या शेतातून किती तरी खेपा करून माती आणतात आणि रस्त्याच्या साइटवर
टाकतात. रेट कार्डप्रमाणे दिवसभराची त्यांची
मजुरी आहे १५० रुपये. मोहाच्या हंगामात त्यात भर पडून दिवसाला २५०-३०० रुपयांची
कमाई होऊ शकते. मे महिना आला की जंगलात जाऊन तेंदूपत्ता गोळा करायचं काम सुरू
होतं.

देशभरात गरिबांसाठी आजही
पोटापाण्याचा एकमेव स्रोत म्हणजे मनरेगा आहे. ‘काँग्रेसच्या अपयशाचं मूर्तीमंत
उदाहऱण’ म्हणून पंतप्रधान नरेंद्र मोदींनी ज्या योजनेची निर्भर्त्सना केली तीच ही
मनरेगा. आज त्यांचं सरकार १० वर्षं सत्तेत आहे आणि या वर्षी २०२४ साली मनरेगाची
मागणी वाढतेच आहे. हे इथे सहा-सात तास मजुरी करणाऱ्या बायांचं म्हणणं आहे. इथे काम
करणाऱ्यांमध्ये शिकलेले स्त्री-पुरुषही आहेत.भारतातल्या सर्वात श्रीमंत व्यक्तीची
एका दिवसाची कमाई मिळवायची असेल तर सार्थिका ताई आणि तिच्यासारख्या बायांना शेकडो
वर्षं काम केलं तरी पुरणार नाही. पण पानगरियांचं म्हणणं मात्र असं होतं की
उत्पन्नातल्या विषमतेने आपण अजिबात चिंतित होण्याचं कारण नाही. “माझ्याकडे शेतीही नाही आणि दुसरं
कुठलं कामही नाही,” माना आदिवासी असलेल्या ४५ वर्षीय समिता आडे म्हणतात. त्या
मनरेगाच्या साइटवर अक्षरशः घाम गाळतायत. “चार पैसे कमवायचे तर आम्हाला रोजगार
हमीशिवाय पर्याय नाही.” सगळेच मजूर “वर्षभर काम आणि मजुरीत वाढ” अशी
मागणी करत आहेत. गेल्या काही वर्षांमध्ये वनोपजावर
ताण यायला लागला आहे असं समितांचं म्हणणं आहे कारण जास्तीत जास्त लोक दुसरं काहीच
काम नसल्याने घर चालवण्यासाठी जंगलावर अवलंबून राहू लागले आहेत. अरकतोंडी नवेगाव
अभयारण्याच्या दक्षिणेला आहे आणि अजून तरी इथल्या रहिवाशांना <a href="https://ruralindiaonline.org/en/library/resource/the-scheduled-tribes-and-other-traditional-forest-dwellers-recognition-of-forest-rights-act-2006/">वन
हक्क कायद्यामध्ये</a> तरतूद असलेले सामूहिक वन हक्क मिळालेले नाहीत. “पण आमच्याकडे पोट भरायचा चौथा
मार्गही आहे ना – हंगामी स्थलांतर,” सार्थिका ताई म्हणते.

दर वर्षी ऑक्टोबर ते फेब्रिवारी
गावातली जवळपास निम्मी कुटुंबं दूरदेशी दुसऱ्यांच्या रानात मजुरी करायला किंवा
कुठल्या तरी कारखान्यात, बांधकामावर काम करायला जातात.“या वर्षी मी आणि माझा नवरा
कर्नाटकातल्या याडगीरला भातशेतीत काम करायला गेलो,” सार्थिका ताई सांगते. “आम्ही
बाया-गडी मिळून १३ जण होतो. तिथल्या एका गावात गेलो, तिथलं सगळं काम केलं आणि
फेब्रुवारी महिन्यात परतलो.” त्यातून मिळालेली मजुरी वर्षभरासाठीची बेगमी असते.

भाताचं कोठार असलेले वनसंपदेने
नटलेले भंडारा, गोंदिया, गडचिरोली, चंद्रपूर आणि नागपूर हे पाच मतदारसंघ आहेत.
२०२४ च्या लोकसभा निवडणुकीच्या पहिल्या टप्प्यात १९ एप्रिल रोजी इथे मतदान होणार
आहे. राजकारणी आणि प्रशासनातले अधिकारी
यांच्याकडून अरकतोंडीच्या गावकऱ्यांना कसलीच आशा नाही कारण यातल्या कुणालाच
लोकांबद्दल काडीची आस्था नाही. गेल्या १० वर्षांत आपल्याला अधिकच हलाखीत
ढकलल्याबद्दल सर्वात गरीब असणाऱ्यांच्या मनात मोदी सरकारबद्दल मोठा संताप पहायला मिळतोय. “आमच्या आयुष्यात काहीही फरक झालेला
नाही,” सार्थिका ताई सांगते. “आम्हाला स्वयंपकाचा गॅस मिळाला पण तो फार महाग आहे,
मजुरी होती तितकीच आहे आणि वर्षभर हाताला सलग कामच नाही.”

भंडारा-गोंदिया मतदारसंघाचे विद्यमान
खासदार सुनील मेंढे यांच्यावर लोक खूप नाराज आहेत पण भाजपने या निवडणुकीत परत
त्यांनाच उमेदवारी दिली आहे. “ते आमच्या गावी कधीही आलेले नाहीत.” मुख्यतः गावपाडे
असलेल्या या मोठ्या मतदारसंघामध्ये ही तक्रार जागोजागी ऐकायला मिळते.मेंढेंचा सामना काँग्रेसच्या डॉ.
प्रशांत पडोळेंशी आहे. २०२० साली कोविड-१९ च्या
महासाथीमध्ये पहिली टाळेबंदी जाहीर केल्यानंतर अरकतोंडीचे गावकरी कसे आणि किती
प्रचंड अंतर चालून गावी परत आले होते त्या आठवणी आजही पुसल्या गेलेल्या नाहीत. १९ एप्रिल रोजी ते मत द्यायला जातील
तेही सकाळी पाचेक तास मोहफुलं गोळा केल्यानंतरच. त्या दिवशी मनरेगाचं काम बंद
ठेवण्यात येणार असल्याने त्यांचा एक दिवसाचा रोज मात्र बुडणार हे नक्की. त्यांचं मत कुणाला? त्यांचा कौल कुणाला ते निश्चितपणे
काही सांगत नाहीत पण जाता जाता बोलून जातात, “मागचा काळच बरा होता.”

मोह, मनरेगा आणि स्थलांतरावर गोंदियाच्या गरिबांची मदार

گوندیا: مہوا، منریگا، مہاجرت پر منحصر غریبوں کی زندگی

Gondia's poor still bank on 3Ms: mahua, MNREGA and migration

ಮಹುವಾ, ಮನರೇಗಾ, ವಲಸೆ: ಗೊಂಡಿಯಾದ ಬಡವರ ಜೀವನಾಧಾರ

Bhandara

01-9885B581EBA3-AS-In_Palamu-Who_cares_about_the_farmer.jpg

“कागद एकदम
बरोबर असायचा. मशीनचं कसंय, कुठलं बटण दाबलं जातंय, कुणाला मत चाललंय, कुणाला
माहित !”तर, कलमुद्दिन अन्सारींचं स्पष्टच
म्हणणं आहे की त्यांची पसंती इव्हीएमपेक्षा कागदावरच्या मतदानालाच आहे. पलामूच्या
कुमनी गावात राहणारे ५२ वर्षीय अन्सारी गावातल्या मवेशी म्हणजेच गुरांच्या बाजारात
आलेत. झारखंडमध्ये एप्रिलमध्येच उन्हाची काहिली आहे. त्यापासून बचाव म्हणून
डोक्याला पांढरा गामचा गुंडाळलाय. ते १३ किमी चालत
पाथारच्या गुरांच्या आठवडी बाजारात आपला बैल विकायला आले आहेत. “पैशाची नड आहे,” ते म्हणतात.गेल्या साली (२०२३) त्यांचं भाताचं
अख्खं पीक वाया गेलं. रब्बीला मोहरी पेरली पण तिनातला एक हिस्सा तर किडींनी फस्त
केला. “२.५ क्विंटल मोहरी झाली. घेतलेले पैसे फेडण्यातच त्यातनं
आलेला पैसा कर्ज फेडण्यात गेला,” अन्सारी सांगतात.कलमुद्दिन याची चार बिघा (जवळपास तीन
एकर) जमीन आहे आणि सध्या त्यांच्यावर गावातल्या अनेक सावकारांचं कर्ज आहे. “बहुत पैसा लेवा ले [त्यांनी खूप पैसे घेतलेत],” ते
सांगतात. दर महिना शेकडा पाच रुपये व्याजाने त्यांचं कंबरडं मोडलंय. ते म्हणतात,
“मी १६,००० रुपये कर्जाने घेतले होते आणि त्याचे २०,००० झालेत. त्यातले मी फक्त
५,००० फेडू शकलोय.”मग त्यांच्याकडे एकच पर्याय उरला.
आपला बैल विकायचा. “इस लिये किसान चुरमुरा
जाता है. खेती किये की बैल बेचा गया,” कलमुद्दिन चाचा सांगतात. २०२३ साली बरा पाऊस
येईल अशी त्यांना आशा होती.

झारखंडमध्ये <a href="https://finance.jharkhand.gov.in/pdf/Budget_2024_25/Jharkhand_Economic_Survey_2023_24.pdf">७०
टक्क्यांहून</a> अधिक शेतकऱ्यांकडे एक हेक्टरहून कमी जमीन आहे. आणि यातली
वाहितीखाली असलेली <a href="https://www.jharkhand.gov.in/agriculture">९२ टक्के
जमीन</a> कोरडवाहू आहे. सिंचनाच्या गरजांचा विचार करता केवळ <a href="https://finance.jharkhand.gov.in/pdf/Budget_2024_25/Jharkhand_Economic_Survey_2023_24.pdf">३३
टक्के</a> शेतीला विहिरीचं पाणी आहे. कलमुद्दिन
यांच्यासारखे छोटे शेतकरी पिकाबाबत कसलीही जोखीम घेत नाहीत. बी-बियाणं आणि
खतांसाठी गरज पडली तर कर्ज काढतात.२०२४ च्या आगामी लोकसभा निवडणुकीमध्ये
त्यांच्या मते जो सिंचनासाठी काम करेल त्याला मतं मिळणार. राजधानी दिल्लीहून १,०००
किलोमीटरवर राहणाऱ्या अन्सारींकडे ना टीव्ही आहे ना स्मार्टफोन. देशभर निवडणूक
रोख्यांविषयी सुरू असलेल्या बातम्या त्यांच्यापर्यंत पोचलेल्याच नाहीत.बाजारात तीनेक तास अनेक गिऱ्हाइकांशी
घासाघीस केल्यानंतर कलमुद्दिन यांनी आपला बैल फक्त
५,००० रुपयांना विकला. आपल्याला किमान ७,००० रुपये मिळतील अशी त्यांना आशा होती.बैल विकल्यानंतर आता कलमुद्दिन
यांच्याकडे दोन गायी आणि एक वासरू उरलं आहे. आपल्या सात जणांच्या कुटुंबाचं पोट
भरण्याची कसरत करत असताना आता त्यांचा तरी थोडा आधार आहे. “शेतकऱ्यासाठी जो काही तरी करेल त्यालाच आम्ही मत देणार,” ते अगदी ठामपणे
सांगतात.झारखंडमध्ये गेली दोन वर्षे सातत्याने
दुष्काळ पडत आहे. २०२२ मध्ये जवळपास अख्ख्या राज्यात – <a href="https://msry.jharkhand.gov.in/">२२६ तालुक्यांमध्ये</a> दुष्काळ जाहीर
करण्यात आला होता. त्यानंतर २०२३ साली <a href="https://x.com/JharkhandCMO/status/1745094598278492162?s=20">१५८
तालुक्यांना</a> दुष्काळाचा फटका बसला आहे.

गेल्या वर्षी पलामू जिल्ह्यामध्ये
सर्वच्या सर्व २० तालुक्यांमध्ये पावसाचा तुटवडा होता. त्यानंतर राज्य सरकारने
प्रत्येक शेतकरी कुटुंबाला ३,५०० रुपयांची नुकसान भरपाई जाहीर करण्यात आली होती.
सध्याच्या निवडणुकांमध्ये हा चर्चेचा मोठा विषय झाला आहे कारण अनेकांना तीदेखील
मिळालेली नाही. “मी दुष्काळी मदतीसाठी
अर्ज भरायला म्हणून पैसे दिले होते. २०२२ साली ३०० आणि त्याच्यानंतरच्या वर्षी
५००. पण मला आजवर काहीही मिळालेलं नाही,” सोना देवी सांगतात.झारखंडच्या बराउँमध्ये दुपारचा पारा ३७ अंशावर
पोचलाय. पन्नाशीच्या सोना देवी छिन्नी आणि हातोड्याने लाकडाच्या चिरफाळ्या करतायत.
जळणासाठी. त्यांचे पती कामेश भुइयांना गेल्या वर्षी पक्षाघाताचा झटका आल्यानंतर हे
काम सोना देवींकडे आलं आहे. त्या <a href="https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/558">दलित</a> आहेत आणि
शेती हेच त्यांचं उपजीविकेचं  साधन आहे.  कामेश सांगतात की २०१४ साली त्यांनी
विद्यमान आमदार आलोक चौरासियांसाठी प्रचार
केला होता आणि त्याचे त्यांना ६,००० रुपये देखील मिळाले होते. पण हे आमदार साहेब
“गेल्या दहा वर्षांत आमच्या गावात फिरकलेसुद्धा नाहीत” ते सांगतात. या कुटुंबाची एकूण १५ कथा (अंदाजे
अर्धा एकर) शेती आहे आणि तिथेच त्यांच्या दोन खोल्या आहेत, मातीच्या. “दोन वर्षं तर शेतीचं काहीही काम झालेलं नाही कारण पाणीच
नव्हतं. गेल्या वर्षी [२०२३] साली पाऊस फारच कमी होता त्यामुळे भातरोपं खुरटून
गेली,” सोना देवी सांगतात. जेव्हा मी त्यांना लोकसभेच्या
निवडणुकांविषयी विचारू लागलो तेव्हा त्या उसळल्या आणि म्हणाल्या, “आम्हाला कोण विचारतंय? फक्त मतदानाच्या वेळी ते लोक [राजकारणी]
दीदी, भैया, चाचा  करत इथे येतात. एकदा का
जिंकले की त्यांची आमची ओळख संपली.” दोन वर्षांचा दुष्काळ आणि आपल्या पतीच्या
आजारपणावर झालेल्या खर्चामुळे सोना देवींवर सध्या ३०,००० रुपयांचं कर्ज झालं आहे. “आम्हाला
मदत करणाऱ्या पक्षाला आम्ही मत देणार,” त्या म्हणतात.आणि मग माझ्याकडे बघून त्या सांगतात, “तुम्ही गेलात तर तुम्हाला खुर्चीत बसवतील. आणि आम्हाला
बाहेर थांबवून ठेवतील.”

४५ वर्षीय मालती देवी सोना देवींच्या
शेजारीण. त्याही शेती करतात. त्या एक बिघा (एकराहून कमी) शेती कसतात आणि
शेतमजुरीला जातात. “आम्हाला दुसऱ्यांच्या
रानात ‘बटय्या’ म्हणजेच बटईतून १५ क्विंटल भात होत होता. आमच्या शेतातलं पीक
वेगळंच. या वर्षी आम्ही बटाटा केला पण बाजारात विकण्याइतका मालच झाला नाही,” त्या
सांगतात.प्रधान मंत्री आवास योजनेतून आपल्याला
घर मिळाल्याने खूश असलेल्या मालती देवी सांगतात की आता त्या पंजा छाप (काँग्रेस
पक्षाचं चिन्ह) सोडून मोदींना मत देणार आहेत. “आम्ही गावातल्या इतर बायांबरोबर बोलतो आणि [मिळून] ठरवतो, कुणाला मत द्यायचं
ते. आमच्यातल्या काही जणींना हापसा हवाय, काहींनी विहीर. काहींना कॉलनी. जे कुणी
आमची गरज पूर्ण करेल त्याला आम्ही मत देणार,” त्या पुढे सांगतात.

“डाळी, गहू, तांदूळ सगळं काही महाग झालंय,” पलामूच्या
चियांकी गावाची रहिवासी आशा देवी सांगते. तिचा नवरा संजय सिंग, वय ३५ मजुरी करतो.
या दोघांना सहा लेकरं आहेत.  ते <a href="https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/558">चेरो</a> आदिवासी
आहेत. झारखंडमध्ये एकूण ३२ अनुसूचित जमाती आहेत. “जर एखाद्या वर्षी चांगलं पिकलं
तर आम्हाला दोन वर्षं घरात खायची चिंता नसते. आता मात्र सगळं विकत घ्यावं लागतंय,”
ती सांगते. महागाई आणि दुष्काळाच्या मुद्द्यावर मत
देणार का असं विचारल्यावर ती म्हणते, “लोग कहता है की
बडी महंगाई है, कुछ कर नही रहे है मोदी जी. जनरल हम लोग तो उसी को अभ चुन रहे है.”
आपल्या एकाच मुलाला १,६०० रुपये फी भरून एका खाजगी शाळेत पाठवू शकतोय असंही दोघे
सांगतात.२०१९ च्या लोकसभा निवडणुकीत भाजपच्या
विष्णू दयाल राम ६२ टक्के मतं मिळवून विजयी झाले होते. त्यांनी राजदच्या घुरन राम
यांना हरवलं. या वर्षी पुन्हा एकदा विष्णू दयाल राम निवडणूक लढतायत. राजदने अजून आपल्या
उमेदवाराची घोषणा केलेली नाही. या मतदारसंघात एकूण १८ लाख मतदार आहेत.महागाई तर आहेच, पण दुष्काळ हाही मोठा
प्रश्न आहे. “इथल्या लोकांना पाणी प्यायचं तरी
चारदा विचार करावा लागतो. गावातल्या किती तरी विहिरी आटल्या आहेत. हापशातून पाणी
भरायला फार वेळ लागतो,” आशा देवी सांगते. “हा कॅनॉल बांधला तेव्हापासून त्याला कधी
पाणी आलेलं पाहिलं नाहीये.”

आशा देवीचे शेजारी अमरिका सिंग यांचं
गेल्या दोन वर्षांत तीन लाखांचं नुकसान झालंय. ते म्हणतात, “पूर्वी काहीच नाही तर आम्ही भाजीपाला तरी पिकवत होतो. पण या वर्षी माझी विहीरच
आटून गेली.”पलामूमधल्या सगळ्याच शेतकऱ्यांप्रमाणे
अमरिका सिंग सुद्धा या प्रांतात पाण्याचं दुर्भिक्ष्य असल्याचं सांगतात. “पाणीच नाही तर शेतीला काय अर्थ आहे? विहिरीतल्या पाण्यावर
आम्ही करून किती शेती करणार?”नॉर्थ कोएल नदीवर मंडल धरण बांधलं गेलं त्यातून
पाण्याची समस्या सुटणार होती. “नेते मंडळी फुकट वचनं देऊन
जातात. <a href="https://www.landconflictwatch.org/conflicts/mandal-dam-displaced-people-angry-over-re-construction-plan#:~:text=In%202015%2C%20the%20Ministry%20of,work%20is%20yet%20to%20restart.">२०१९</a>
साली मोदीजी म्हणाले होते की मंडल धरणाला दरवाजा बसवणार. तो जर बसवला असता तर आज
आम्हाला पाणी मिळालं असतं,” अमरिका सिंग सांगतात. “शेतकऱ्याची फिकीर कुणाला आहे? शेतकऱ्यांनी रास्त भाव मिळावा म्हणून किती आंदोलनं केली, पण काहीही बदललेलं नाही. सरकारला फक्त अडाणी आणि अंबानीचं भलं करायचंय,
त्यांची कर्जं माफ करायची आहेत. शेतकऱ्याचं काय?” “कसंय, सध्या भाजपचं
सरकार आहे. आम्हाला जे थोडं काही मिळतंय ते त्यांच्यामुळे मिळतंय. आता त्यांनी जर
काहीच केलं नाहीये, तर दुसऱ्या पक्षांनी सुद्धा काहीच केलं नाहीये ना,” सुरेंदर म्हणतात.
ते शेतकरी आहेत. निवडणूक रोखे किंवा बेरोजगारी वगैरे मुद्दे ते धुडकावून लावतात. “ते
मोठ्या लोकांचे प्रश्न आहेत. आम्ही काही तेवढे शिकलेलो नाही. पलामूचा सगळ्यात मोठा
प्रश्न आहे शेतीला पाण्याचा. इथले शेतकरी पाण्यासाठी आता रडकुंडीला आलेत.”सुरेंदर यांची पलामूच्या बराऊँमध्ये
पाच बिघा (३.५ एकर) कोरडवाहू जमीन आहे. “लोक नुसतं बसून
जुगार खेळतात. आमच्यासाठी शेती हाच जुगार आहे.”

पलामूमध्ये 'शेतकऱ्याची फिकीर कुणाला?'

پلامو میں کسانوں کی فکر کرنے والا کوئی نہیں

In Palamu: ‘Who cares about the farmer?’

'விவசாயியை பற்றி யார் கவலைப்படுகிறார்?'

'ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਹੀ ਕਿਹਨੂੰ ਹੈ?'

ପାଲାମୁରେ: ‘ଚାଷୀଙ୍କ କଥା କିଏ ପଚାରେ ?’

പലാമുവിൽ: ‘കർഷകനെ ശ്രദ്ധിക്കാൻ ആരുണ്ട്?’

ಪಲಾಮು: 'ರೈತರ ಕುರಿತು ಯಾರು ತಲೆ ಕೆಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ?'

પલામુમાં: ‘ખેડૂતની કોને પડી છે?’

'किसान के चिंता कऊन ला हवय?'

পালামৌ: ‘চাষির কথা আবার কে ভাবে?’

পালামুত ‘খেতিয়কৰ কথা কোনে ভাবে?’

‘किसानों की परवाह किसको है?’

‘किसान के गुदाने वाला के बा?’

Palamu

01-IMG20240406074335-JH-Bhandaras_youth-jobs_not_ballot_is_top_of_mind.jpg

विशीतल्या तरुण-तरुणींच्या समुहाशी रुपेश मोहरकर छोटासा संवाद साधतो.“लक्ष केंद्रित करा,” असं मोठ्याने सांगत हा ३१ वर्षांचा तरुण ह्या सगळ्यांचं लक्ष एकवटून घेण्याचा प्रयत्न करतो. “जीवनात आळशीपणाला जागा ठेवू नका, आताही आणि यापुढेही” याची त्यांना आठवण करून देतो.होकारार्थी मान हलवत, चेहरा गंभीर करत ह्या तरुणाईने आत्मविश्वासाने त्याला प्रतिसाद दिला. आणि मग धावणे, स्ट्रेचिंग करणे, शारीरिक कवायत अशा सरावाला लागले. खरं तर मागच्या एक महिन्यापासून त्यांची ही सगळी तयारी सुरू आहे.एप्रिल महिन्याची सुरुवात आहे, सकाळी सहा वाजता भंडारा शहरातलं एकमेव मैदान,&nbsp;शिवाजी स्टेडियम&nbsp;उत्साही तरुणांनी गजबजलेले दिसले. हे सर्व तरुण १०० मीटर, १६०० मीटर धावून घामाघूम झालेले दिसत होते. ताकदीसाठी इतर कवायतींचा सराव करण्यात ही तरुणाई व्यस्त होती.देशभरात होणाऱ्या सार्वत्रिक निवडणुका, ज्यात पंतप्रधान नरेंद्र मोदी सलग तिसऱ्यांना पुन्हा निवडून येऊ इच्छित आहेत हा त्यांचा विषयच नाहीये. भंडारा-गोंदिया मतदारसंघात १९ एप्रिल, २०२४ ला पहिल्या टप्प्यातील मतदान होणार आहे. हा काळ मोठा, कठीण आणि भयंकर उष्णतेचा असणार आहे.निवडणुकीच्या रणधुमाळीपासून दूर राहून हे तरुण-तरुणी आगामी राज्य पोलीस भरती प्रक्रियेची तयारी करण्यावर लक्ष केंद्रित करताना दिसतात. ह्या परीक्षांची अर्ज भरण्याची शेवटची तारीख १५ एप्रिल आहे. ही परीक्षा लेखी आणि शारिरीक चाचणी अशा स्वरुपात घेतली जाईल. पोलिस कॉन्स्टेबल, कॉन्स्टेबल ड्रायव्हर, राज्य राखीव पोलिस दल, पोलिस बँडमन आणि तुरुंगातील हवालदारांच्या रिक्त जागा भरण्यासाठी काही महिन्यांचा कालावधी उरला आहे.&nbsp;

भारतातील बेरोजगारांमध्ये जवळजवळ ८३ टक्के तरुण आहेत, तर बेरोजगारांमध्ये माध्यमिक आणि उच्च शिक्षण घेतलेल्यांची संख्या सन
२००० मधील ५४.२ टक्क्यांवरून २०२२ मध्ये ६५.७ टक्क्यांपर्यंत वाढली आहे.
आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटना आणि मानव संसाधन विकास विभागाच्या २०२४ च्या <a href="https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---asia/---ro-bangkok/---sro-new_delhi/documents/publication/wcms_921154.pdf">भारत बेरोजगारी अहवालानुसार</a> अलीकडेच ही आकडेवारी जाहीर करण्यात आली.देशातील ग्रामीण तरुणांमधील बेरोजगारी आणि वाढती चिंता यांचा चेहरा
म्हणजे या क्षणी शिवाजी स्टेडियमवर असलेली तरुणांची ही गर्दी. इथे प्रत्येक जण
प्रत्येकाशी स्पर्धा करताना दिसतो, परंतु यातील
काहीच लोकांना रोजगाराची संधी मिळणार आहे. हा प्रवासही कठीण आहे, कारण मोजक्या रिक्त पदांसाठी लाखो उमेदवार तयारी करून परीक्षा देणार आहेत.भंडारा आणि गोंदिया हे वन समृद्ध, जास्त पावसाचे जिल्हे आहेत. येथील शेतकरी भात लागवड करतात. इथे मोठ्या संख्येने असलेल्या दलित आणि आदिवासींना सामावून घेण्यासाठी फारसे उद्योगधंदे मात्र इथे नाहीत. गेल्या दोन दशकांमध्ये
या जिल्ह्यांमधून लहान, भूमीहिन शेतकरी
मोठ्या प्रमाणात इतर राज्यांमध्ये स्थलांतरित झाले आहेत.महाराष्ट्र शासनाच्या गृहविभागाने जिल्हानिहाय कोट्यासह <a href="https://mahabharti.in/maharashtra-police-bharti-2024/">१७,१३०</a> पदे भरण्यासाठी <a href="https://policerecruitment2024.mahait.org/Forms/Home.aspx">भरती</a> जाहीर केली आहे. भंडारा पोलिस दलात ६० पदे रिक्त
असून त्यापैकी महिलांसाठी २४ पदे राखीव आहेत. गोंदियात जवळपास <a href="https://mahabharti.in/gondia-police-bharti-2024/">११० पदे</a> रिक्त आहेत.ह्या इच्छुकांपैकी एक रुपेशदेखील आहे. रुपेश लहान असतानाच त्याच्या
वडिलांचे निधन झाले. त्यानंतर त्याच्या आईने त्याचा सांभाळ केला. रुपेशच्या
कुटुंबाकडे भंडाराजवळील सोनुली गावात एक एकर शेत जमीन आहे. भरती प्रक्रिया पूर्ण
करण्याची आणि वर्दी मिळवण्याची त्याची ही शेवटची संधी आहे.“माझ्याकडे ह्याशिवाय कोणताही दुसरा
पर्याय नाही.”

आणि आपल्या स्वप्नांचा पाठलाग करत असताना, तो
पूर्व महाराष्ट्रातील या आर्थिकदृष्ट्या पिछाडीवर असलेल्या जिल्ह्यात सुमारे ५०
तरुण आणि तरुणींना मार्गदर्शन करण्यासाठी स्वयंसेवक म्हणून कामही करतो आहे.स्वतः संघर्षाचा सामना करत असतानाच रुपेश ‘संघर्ष’ नावाची अकादमी चालवतो.
त्याच्या गटातील प्रत्येक सदस्य भंडारा आणि गोंदिया जिल्ह्यातल्या कुणाच्या गणतीत नसणाऱ्या खेड्यांतले आहेत. अल्पभूधारक शेतकऱ्यांची मुले, कायमस्वरुपी
नोकरी मिळवण्याचे ध्येय उराशी बाळगून, गणवेशाची
पिशवी हातात घेऊन आपापल्या कुटुंबाचा भार हलका करण्याच्या आशेने काम तयारी करताना
दिसतात. त्यांच्यापैकी प्रत्येकाने दहावी पास केली आहे आणि फार
कमी जणांकडे पदवी आहे.त्यांच्यापैकी किती जणांनी शेतात काम केलंय असं विचारल्यावर
सर्वांनी हात वर उंचावले.त्यांच्यापैकी किती जण कामासाठी इतरत्र स्थलांतरित झाल्याचे
विचारल्यावर पूर्वी जे स्थलांतरित झाले होते
त्यांनी हात वर केले.त्यापैकी बहुतेकांनी मनरेगा ( महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण
रोजगार हमी कायदा) योजनेत काम केले आहे.हा फक्त एक गट होता. स्टेडियम अशा अनेक अकादमींच्या गटाने भरलेले
होते, स्वतः परीक्षा उत्तीर्ण होऊ न शकलेले पण त्यासाठी प्रयत्नशील असणारे रुपेशसारखे अनेक जण त्यांना मार्गदर्शन करत आहेत.

इथे शारीरिक कसरत करणारे अनेक तरुण-तरुणी पहिल्यांदा किंवा दुसऱ्यांदा मतदान करणार आहेत. त्यांच्या मनात चीड आहे, परंतु
करिअर आणि भविष्याच्या चिंतेने ते शांत बसले आहेत. ते ‘पारी’ला सांगतात की, त्यांना इतर क्षेत्रातही सुरक्षित नोकऱ्या, दर्जेदार
उच्च शिक्षण, खेड्यांमध्ये चांगले जीवन आणि समान
संधी हव्या आहेत. ते स्थानिक रहिवाशांसाठी जिल्हा पोलिसांच्या रिक्त पदांमध्ये
कोट्याची मागणी करत करत आहेत.“ही भरती तीन वर्षांनंतर होतेय,” गुरुदीपसिंग बच्चिल म्हणतो. रुपेशसारखाच तोही एक ३२ वर्षीय इच्छुक असून शेवटची एक परीक्षा देण्याच्या विचारात
आहे. निवृत्त पोलिस कर्मचाऱ्याचा मुलगा असणारा गुरुदीपसिंग दशकभरापासून पोलिसांत नोकरीसाठी प्रयत्न करत आहे. “मी शारीरिक चाचणीत उत्तीर्ण
होतो पण लेखी परीक्षेत पिछाडीवर असतो,” इच्छुकांनी
भरलेल्या स्टेडियममध्ये फिरताना त्याने माहिती दिली.यात आणखी एक मेख आहेः महाराष्ट्रातील
सधन भागातील चांगली तयारी केलेले आणि
संसाधनसंपन्न उमेदवार भंडारा आणि गोंदिया सारख्या पिछाडीवर असलेल्या प्रदेशांमध्ये
रिक्त जागांसाठी अर्ज करतात, स्थानिकांना
मागे टाकत त्यातले बहुतेक इच्छुक पुढे जातात. गडचिरोली डाव्या अतिरेकी कारवायांनी प्रभावित
जिल्ह्यांपैकी एक जिल्हा असून तो यात अपवाद ठरतो. फक्त इथेच स्थानिक रहिवासी अर्ज
करू शकतात आणि पोलिसाची नोकरी मिळवू शकतात. त्यामुळे रुपेश आणि इतरांसाठी स्पर्धा आणखी कठीण होते.म्हणूनच ते अधिक आणि कठोर सराव करतात.शंभरेक पायांच्या धावण्याने हवेत धुळीचा लोट उठतो आणि स्टेडियमधील हवा लालसर
होऊन जाते. इच्छुकांनी ट्रॅक सुट किंवा पँट परिधान केले आहेत, त्यातील काही जण शूज घालून, तर
काही जण अनवाणी पायांनीच आपला वेग वाढवण्याचा प्रयत्न करतायत. कोणतीही गोष्ट त्यांचे लक्ष विचलित करू शकत नाही,
निवडणुका तर फारच दूर भासतात.

रुपेश जातीने खाटीक नाही पण आपल्या मावशीच्या दुकानात खाटीक
म्हणून काम करतो. त्याची मावशी प्रभा शेंद्रे यांच्या कुटुंबाला हातभार
लावतो. एप्रन घालून सराईतपणे तो कटई करतो आणि गिऱ्हाइकांची गर्दी सांभाळतो. एक दिवस खाकी वर्दी मिळेल ह्या आशेने तो गेल्या सात
वर्षांपासून हे काम करतोय.अनेक परीक्षार्थींसमोरचे आव्हान फार मोठे आहे कारण त्यांची गरीब परिस्थिती.कठोर शारीरिक कसरत सहन करण्यासाठी, तुम्हाला
चांगला आहार घेणे आवश्यक असल्याचे रुपेश सांगतो जसे की, चिकन, अंडी, मटण, दूध, फळे.
“आमच्यापैकी बहुतेकांना चांगले जेवण घेणे परवडत नाही,” तो म्हणतो.

भंडारा हे गरीब ग्रामीण तरुण-तरुणींसाठी पोलिस भरतीची तयारी करण्याचे
राहण्यासाठी आणि येण्या-जाण्यासाठी योग्य केंद्र आहे. दर वेळी भरती जाहीर झाली की इथे लगबग वाढते. शिवाजी स्टेडियमवर लाखो स्वप्ने एकमेकांशी स्पर्धा करत आहेत. दिवस
सरतील तसे जिल्ह्यातील आणखी तरुण मैदानावर येतील. गडचिरोलीच्या सिमेला लागून असलेल्या गोंदियाच्या अर्जुनी मोरगाव
तालुक्यातील अरकतोंडी गावात मनरेगा कामाच्या ठिकाणी आम्हाला २४ वर्षीय पदवीधर मेघा मेश्राम भेटली. आई सरिता आणि सुमारे ३०० तरुण
आणि वृद्धांसह ती रस्त्याचं काम करत होती.  २३ वर्षीय
मेघा आडेदेखील. मेघा मेश्राम दलित तर मेघा आडे आदिवासी आहे.  “आम्ही गावात सकाळी आणि संध्याकाळी
धावतो आणि आमचा व्यायाम करतो,” मेघा मेश्राम
ठामपणे सांगत होती. ती घनदाट जंगलात रहाते आणि दिवसभर आपल्या आईवडिलांना मदत म्हणून रोजंदारीवर काम करते. दोन्ही मेघांनी भंडारा अकादमीबद्दल ऐकले
आहे आणि पोलिस दलात भरती होण्यासाठी इच्छूक असलेल्या शेकडो लोकांमध्ये सामील
होण्यासाठी मे महिन्यात तिथे जाण्याचा विचार करत आहेत. तिथे गेल्यावर खर्च
भागवण्यासाठी आता मिळणारी मजुरी त्या वाचवून ठेवतायत.

तिथे गेल्यावर त्या खोली भाड्याने घेतील आणि सोबत राहतील, स्वयंपाक करतील आणि एकत्र परीक्षेची तयारी करतील. जेव्हा कुणी
परीक्षा उत्तीर्ण होतो तेव्हा सर्वजण आनंद साजरा करतात. इतर लोक दुसऱ्या दिवशी
सकाळी ट्रॅकवर परततात आणि पुढील भरती जाहीर होण्याची वाट पाहतात.  ह्या मुली त्यांच्या पुरुष सहकाऱ्यांपेक्षा मागे नाहीत, येणाऱ्या अडचणींचा त्या नेटाने सामना करतात.“मी माझ्या उंचीमुळे मागे पडते,” २१ वर्षीय वैशाली मेश्राम सांगते. तिच्या या हसण्याला ओशाळलेपणाची
किनार आहे. ते तिच्या हातात नाही हेही ती सांगते. म्हणून तिने बँड्समन श्रेणीत
अर्ज केला आहे, जिथे तिची उंची अडथळा ठरणार नाही.वैशाली तिची धाकटी बहीण गायत्री आणि दुसऱ्या गावातील २१ वर्षीय मयूरी
घराडे हिच्यासोबत शहरात एका खोलीत एकत्र रहाते. त्यांच्या नीटनेटक्या खोलीतच त्या आपला स्वयंपाक करतात. त्यांना मासिक खर्च कमीत कमीत ३००० रुपये असतो आणि प्रोटिन
म्हणून त्या प्रामुख्याने हरभरा आणि कडधान्ये यांचा आहारात समावेश करतात.गगनाला भिडणाऱ्या किमतींचा त्यांच्या बजेटवर परिणाम होत असल्याचे वैशाली
म्हणते. “सध्या सर्व काही महागले आहे.”त्यांचे दैनंदिन वेळापत्रक व्यस्त असते, पहाटे ५ वाजता उठतात, शारीरिक
प्रशिक्षणासाठी सायकलने मैदानावर जातात. सकाळी १० ते दुपारी १२.३० पर्यंत जवळच्या अभ्यासिकेत अभ्यास करतात. रुपेश त्याच्या चिकन दुकानातून वेळ काढून येतो आणि त्यांना मॉक टेस्ट पेपर तयारीचे मार्गदर्शन करतो.
संध्याकाळी  शारीरिक कवायतीसाठी मैदानावर परत येतात आणि चाचणीची तयारी करण्यात
त्यांचा दिवस संपतो.

रुपेश किंवा वैशालीसारखे तरुण शेती सोडून दुसरीकडे
जाण्याचा प्रयत्न करत आहेत, कारण शेतीत त्यांना त्यांचे भविष्य दिवस नाही. त्यांच्यापैकी बहुतेकांनी आपल्या पालकांचे शेतातले कष्ट आणि न मिळणारा मोबदला जवळून पाहिला आहे. त्यांना मिळेल ते काम करणारे कामगार म्हणून फार लांब स्थलांतर करायचं नाहीये.वय वाढत जाते आणि सुरक्षित नोकरी मिळवण्यासाठी या तरुणाईची धडपड सुरू होते कारण या कामाला प्रतिष्ठा आहे. पण खाजगी क्षेत्र आणि सरकारी क्षेत्रातील
नोकऱ्या खूपच दुर्मिळ आहेत. २०२४ च्या निवडणुकांचे बिगुल वाजले पण विद्यमान सरकार आपल्या भविष्याबद्दल बोलत नाही याबद्दल हे सर्व निराश
आहेत. १२ वी उत्तीर्ण झालेल्या परंतु त्याहून
अधिक पात्रता नसलेल्यांसाठी ही पोलीस भरती एकमेव संधी आहे.येत्या निवडणुकीत ते कोणाला मत देणार, मी विचारतो.एक दीर्घ शांतता पसरते. हा प्रश्नच त्यांच्या अभ्यासक्रमात नाही.

नोकरी हाच आमच्यासाठी महत्त्वाचा प्रश्न!

بھنڈارا کے نوجوانوں کی پہلی ترجیح: الیکشن نہیں، نوکری

Bhandara’s youth: jobs not ballot is top of mind

பண்டாரா இளைஞர்களுக்கு வாக்களிப்பதில் விருப்பமில்லை

ਭੰਡਾਰਾ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਨਹੀਂ, ‘ਨੌਕਰੀ’ ਪਹਿਲਾਂ

ଭଣ୍ଡାରାଙ୍କ ଯୁବବର୍ଗଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ଭୋଟ୍‌ ନୁହେଁ ଚାକିରି ଚିନ୍ତା

തിരഞ്ഞെടുപ്പല്ല, ജോലി തരപ്പെടുത്തുന്നതാണ് മുഖ്യം: ഭണ്ഡാരയിലെ ചെറുപ്പക്കാര്‍

ಭಂಡಾರದ ಯುವಜನತೆ: ಚುನಾವಣೆಗಿಂತ ಉದ್ಯೋಗವೇ ಮುಖ್ಯ

भंडारा के युवा: चुनाव नहीं, रोज़गार है पहला सवाल

ભંડારાની યુવા પેઢી: પહેલા નોકરી પછી ચૂંટણી

भंडारा के नवा पीढ़ी: चुनाव नइ, नऊकरी सबले बड़े सवाल

भंडारा के युवा लोग: पहिले नोकरी फिर चुनाव

ভোট মাথায় উঠেছে! চাকরির চিন্তায় মরিয়া ভান্ডারার যৌবন

কুচকাৱাজ চলিছে ঠিকেই, পিছে লক্ষ্য চাকৰিহে, নিৰ্বাচন নহয়

01-IMG_20240410_212118-KW-Meera_Umap-singing_in_the_change.jpg

सात
वर्षांची एक मुलगी वडलांसोबत पंढरपूरची आषाढी वारी करताना लातूर जिल्हयातील
म्हैसगाव येथे मुक्कामाच्या गावी पोचली. गावात खंजिरीवर कीर्तनाचा आवाज आला. त्या
मुलीने वडलांजवळ कीर्तनाला जाण्याचा आग्रह धरला. &quot;महार-मांगाचा विटाळ धरतात
ते लोक. तुच्छ समजतात आपल्याला. तिथे आपल्याला येऊ द्यायाचे नाहीत,&quot; वडील
म्हणाले. पण मुलगी हट्टच करून बसली. ‘लांब उभे राहून ऐकूयात’ असा विचार करून मुलगी
आणि वडील कीर्तनाच्या मंडपात गेले. 

कीर्तन सुरू होतं. समोर एक महाराज खंजिरी वाजवून कीर्तन करत होते.
मुलीची इच्छा झाली स्टेजवर जावं. तिची चुळबुळ वाढली आणि एका क्षणात ती वडलांचा हात
सोडून स्टेजवर गेली. “मलाही एक भारुड म्हणायचंय,” ती
म्हणाली. लोक अचंबित होऊन या मुलीकडे बघू लागले. स्टेजवरच्या महाराजांनी मुलीला
परवानगी दिली आणि मुलीने महाराजांचं भारुड त्यांच्यासमोरच हातातील पातेलं वाजवत
सादर केलं. 

माझा रहाट गं साजनी 
गावू चौघी जनी 
माझ्या रहाटाचा कणा 
मला चौघी जनी सुना

त्या
मुलीचं भारुड आणि पातेलं वाजवण्यावर महाराज इतके खूश झाले की त्यांनी स्वतःची
खंजिरी त्या मुलीला भेट दिली. आणि म्हणाले, “तुझ्या पाठीशी मी आहे. तू फार मोठी प्रबोधनकार
होशील.”

ते वर्ष होतं १९७५. मंचावरचे महाराज होते ग्रामगीताकार संत तुकडोजी महाराज आणि तीच खंजिरी घेऊन गेली पन्नासहून अधिक वर्षं महाराष्ट्रभर आपल्या गाण्यातून, कार्यक्रमांमधून आजही लोकांना भारावून टाकणारी ती मुलगी म्हणजे शाहीर मीरा उमप. हातात दिमडी, डोक्यावर गठुडं आणि
सुया-बिब्बे घेऊन मीराबाई स्टेजवरून भारूड सादर करतायत. आणि फक्त लोकसंगीत नाही तर
भीमगीतही. 

खातो तुपात पोळी भीमा तुझ्यामुळे डोईवरची गेली मोळी भीमा तुझ्यामुळे काल माझी माय बाजारी जाऊन जरीची घेती चोळी भीमा तुझ्यामुळे साखर दुधात टाकून काजू दुधात खातो भिकेची गेली झोळी भीमा तुझ्यामुळे

मीरा उमप यांचा जन्म मातंग कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील वामनराव उमप गरीब
होते. ते अंतरवली, ता.
गेवराई, जि.
बीड या आपल्या वतनाच्या गावी राहायचे. शाळेत न गेल्यामुळे मीरा उमप यांना आपली
जन्मतारीख माहीत नाही. घरात गायन वादनाचा वारसा होता. वामनरावांप्रमाणेच पत्नी रेशमाबाईचा
गळा गोड होता.  उमपांचं घराणं
गुरू घराणं असल्याने अनेक संतांचे अभंग, पोवाडे आणि कीर्तन त्यांना पाठ होते.

मीराबाईंचे आई-वडील गाणे बजावणे करून पोटाची खळगी भरण्यासाठी
भिक्षापात्र हातात घेवून गावोगावी वणवण भटकत असत. मीरा, कोमल, अनुसया, जनाबाई, सावित्री या पाच पोरी आणि महावीर, दीपक, नामदेव
हे तिघं पोरं असा आठ लेकरांचा संसार चालवणं सोपं नव्हतं. मीराबाईच्या सात
वर्षांच्या असतानापासून भिक्षा मागू लागल्या. मीराबाई सर्वात मोठी. शाळा तिने
पाहिलीच नाही. धाकटा चुलता भाऊराव दिमडी वाजवायचा, वडील एकतारी वाजवायचे. आणि
मीराबाई गात सुटायची. गुरंढोरं सांभाळणारी लहान मीरा, आता दिमडीवर तिची बोटं
थिरकायला लागली. मीराबाईंच्या घराच्या आजूबाजूला नेहमी भजनं चालायची. हळूहळू या
भजनात सहभागी होऊन त्या भजने सादर करू लागल्या.त्या साांगतात, “लहानपणी घरातली पातेली वाजवायची. पाणी आणता आणता
डोक्यावरची कळशी वाजवायची. माझा छंदच बनला तो. मी कोणत्याही शाळेशिवाय इथेच शिकले.”
त्या पुढे म्हणतात, “मी गायला
सुरुवात केली त्याची कहाणी आहे. सुरुवातीला वडील आणि चुलते भिक्षा मागायला एकत्र
जायचे. परंतु एकदा त्यांच्यात मतभेद झाले. कशावरून? तर आणलेली भिक्षा वाटण्यावरून.
आणि ते एकमेकांपासून वेगळे झाले. चुलते गेले बुलडाण्याला. आणि मग वडलांनी मला सोबत
घेतलं. तेव्हा मी बोबड्या भाषेत वडलांच्या मागे भक्तीगीत, अभंग म्हणू
लागले. माझे ते बोबडे बोल ऐकून वडलांना खात्री वाटायची की मुलगी गायक बनेल.”“राम नाही सीतेच्या तोलाचा 
राम बाई हलक्या दिलाचा” “मी शाळेची पायरी कधी चढली नाही पण मला ४० कथांचं रामायण पाठ आहे. श्रावण
बाळाची कथा,  महाभारत
आणि त्या मधील पांडवांची कथा आणि शेकडो कबीर भजनं मुखोद्गत आहेत,” त्या सांगतात. रामायण ही एकसाची, एकरेषीय गोष्ट नाही. ती
वेगवेगळ्या समूहातल्या माणसांनी, त्यांच्या सांस्कृतिक वैशिष्ट्यांसह, वैश्विक
दृष्टिकोन, निरीक्षण
आणि परतवलेल्या पारंपरिक आव्हानांसह सांगितलेली परिचित पात्रांशी जोडलेली परंतु
बहुढंगी आणि बहुरंगी गोष्ट आहे. 







रामायणातील कथानकांचा उच्चवर्णीय
हिंदू जसा अर्थ लावतात तसा अर्थ मीराबाई लावत नाहीत. मीराबाईंचे रामायण स्त्री
प्रधान आहे. सीतेच्या अंगाने समजून घेतलेले, सांगितलेले आहे. त्या गोष्टीच्या
केंद्रस्थानी एक स्त्री आहे, दलित आहेत. सीतेला रामाने वनवासात एकटीला का सोडलं?
त्याने शंबुकाला का मारलं? त्याने वालीचा खून का केला? असे अनेक प्रश्न विचारत
मीराबाई समोरच्यांना रामायणाचा अर्थ शोधायला लावतात. त्यामागचा तर्क पुढे आणतात.

मीराबाईंची गाण्यातील समज उच्च दर्जाची आहे. गाण्यातील तांत्रिकता व
त्यातील तांत्रिक समज, सादरीकरण उत्तम आहे. त्या दिमडीच्या वेगवेगळ्या भागावर आघात करून
वेगवेगळे सूर काढतात. कीर्तनात, भजनात, पोवाड्यात
त्यांचे ताल सूर बदलतात. त्यात कमालीचा समन्वय असतो. सगळ्या चर्मवाद्यांचा तसा
परिचितच ठेका आहे, पण
तो ठेका हळूहळू पकड घेतो. हे शास्त्रीय संगीत नाही. तो एक रांगडा मस्त खेळ आहे.
त्या मधली सहजता भारी आहे. त्यांनीच खंजिरीला जिवंत ठेवले आहे.खंजिरी हे वाद्य ग्रामगीताकार संत तुकडोजी महाराज त्यांच्या भजनांत
वाजवीत असत. सध्या त्यांचे शिष्य सत्यपाल चिंचोलीकर सप्त-खंजिरी वाजवतात. यामध्ये
सात खंजिरींचे आवाज आणि स्वर निर्माण होतात. सांगलीचे देवानंद माळी आणि साताऱ्याचे
म्हलारी गजभरे असे खंजिरी वादन करणारे अनेक पुरुष कलाकार महाराष्ट्रात आहेत परंतु
मीरा उमप यांच्याइतके प्रभावी खंजिरीवादन करणारी स्त्री कलाकार दुसरी नाही.
उत्कृष्ट अभिनय, खड्या
परंतु सुरेल आवाजात गायन, अधून-मधून
विनोदी कोट्या करीत मीरा उमप संपूर्ण श्रोत्यांना खिळवून ठेवतात. मराठवाड्यातील या तरुणीचा गोड गळा आणि खंजिरीवरची पकड संगीतातील
जाणते शाहीर रत्नाकर कुलकर्णी यांनी हेरली आणि तरुणपणीच मीरा उमप यांना प्रोत्साहन
दिले. बीड जिल्ह्यातील शासकीय प्रचार कार्यक्रमात मीरा उमप यांनी वयाच्या विसाव्या
वर्षी शाहिरी क्षेत्रात पदार्पण केले. त्यांच्यातील अंगभूत शाहिरी कौशल्य जाणून
घेऊन महाराष्ट्र शासनाने त्यांना प्रशासकीय प्रचार कार्याचे कार्यक्रम करण्याची
संधी दिली. मीराबाईंनी या संधीचे सोने केले. आरोग्य, दारूबंदी, हुंडाबंदी, व्यसनमुक्ती यावर आधारित समाज प्रबोधन
गीते त्या अतिशय प्रभावीरित्या सादर करतात.“मला सगळ्या कथा,
सप्ताह, सगळे
रामायण पाठ, महाभारत
पाठ, सत्यवान
सावित्री पाठ. महादेवाची
सगळी शास्त्रं, पुराणं यांची पारायणं करत सगळा महाराष्ट्र मी पालथा घातला. पण
यामध्ये मला काही समाधान मिळाले नाही. आणि समाजाला काही दिशा मिळाली नाही. बहुजन समाजाच्या सामाजिक दुःखावरील उपाय बुद्ध, फुले, शाहू, आंबेडकर, तुकडोजी
महाराज, गाडगेबाबा
आदी महापुरुषांच्या विचारधारेत आहे. विजयकुमार गवई यांनी आंबेडकरी चळवळीचं गाणं
शिकवलं. आणि मी प्रथमच वामन दादा कर्डक यांचं गाणं गायले.”पाणी वाढ गं माय, पाणी वाढ गं 
लयी नाही मागत भर माझं इवलंसं गाडगं 
पाणी वाढ गं माय, पाणी वाढ गं











आणि मी सगळे पोथी पुराण त्या दिवशी सर्व सोडून दिलं आणि भीमगीत गायला
सुरुवात केली. मी प्रथम नागपूरला वामन दादांच गाण गायले आणि लोकांनी मला भरभरून
प्रतिसाद दिला.”

शाहीर हा शब्द फारसीतल्या शायर किंवा
शाइर या शब्दावरून आला आहे. महाराष्ट्राच्या गावोगावी शाहीर पोवाडे गात आले आहेत.
आत्माराम साळवे हातात डफ घेऊन, दादू साळवे हार्मोनियम आणि कडूबाई त्यांच्या
एकतारीच्या संगतीने आपल्या गाण्यांमधून, शाहिरीतून दलितांचं आत्मभान जागवत आले आहेत.
महाराष्ट्रातल्या ज्या मोजक्या शाहिरा आहेत त्यात मीराबाईंचं नाव अग्रणी आहे. आजवर
दिमडी फक्त पुरुषांच्या हातात वाजणारं एक रणवाद्य मानलं जायचं. मीराबाईंनी आणखी एक
परंपरा मोडली आणि त्यांच्या हातात दिमडी वाजलीच नाही कडाडली.मीरा उमप यांची बोटं ज्या प्रकारे थिरकतात, त्यात आणि इतरांमध्ये
मूलभूत फरक आहे. त्यामुळे लोककला अकादमीत इतरांना त्यांच्यासारखी दिमडी वाजवता येत
नाही. त्या अर्थाने दिमडी हे केवळ मीराबाई यांचे वाद्य आहे. आणि ते केवळ
मीराबाईच्या हातातच वाजते. अनेक लोकांना आवाज आहे पण तालाचा रिदम नाही मीरा उमप
यांना मात्र आवाजाबरोबर तालाचा रिदमही आहे. मीराबाई एकदाच गायन, त्याबरोबर
खंजिरीवादन तसेच एकपात्री अभिनय करून अभिनयाचे चालते बोलते नाट्यशास्त्र उभे
करतात. मीराबाईच्या प्रबोधनकारी धाटणीमुळे आणि वैचारिक लोकगायकीमुळे आज त्या लोकमानसात
प्रसिद्ध झाल्या आहेत.हळू हळू वेग पकडत खड्या आवाजात गायलं जाणारं भारुड असो नाही तर
भीमगीत त्यांचं गाणं या मातीतलं आहे. त्यात एक सच्चा रांगडेपणा आहे. आज
त्यांच्यामुळे दिमडी आणि खंजिरी टिकली आहे.भारुड सादर करणाऱ्या मोजक्या स्त्री कलावंतांपैकी एक म्हणजे मीराबाई.
भारुड हा वारकरी संत कवींनी त्यांचे तत्वज्ञान पसरवण्यासाठी वापरलेला गायनाचा एक
प्रकार आहे. भारुड दोन मोठ्या प्रकारांमध्ये वगीकृत केले जाऊ शकते. भजनी भारुड जे
धर्म/अध्यात्माशी संबंधित आहेत आणि सोंगी भारुड ज्यात पुरुष स्त्रियांची वेषभूषा
करून सादरीकरण करतात. ऐतिहासिक, सामाजिक पोवाडे, भारुड यावर खरं तर पुरुषांची मक्तेदारी, पण मीरा उमप
यांनी ही मक्तेदारी मोडीत काढत खास वीररसात किती तरी पोवाडे गायले आहेत. ते अधिक
लोकप्रिय आहे. शाहिरी
कला व भक्तीसंगीत व दोन्ही प्रांतात त्यांनी कलेच्या माध्यमातून सारखेच यश मिळवले
आहे. मराठवाडा-विदर्भावर संत तुकडोजी महाराजांच्या कार्याचा फार मोठा प्रभाव आहे.
त्याच शैलीने मीरा उमप यांनी आपली कला विकसित केली. 







आणि त्यांच्यासाठी ही कला केवळ मनोरंजनासाठी, करमणुकीसाठी नाही.

भारतात कला ही जातीशी बद्ध आहे. सर्व चर्मवाद्यं ही आदिम काळातच बनली
आहेत. चर्मवाद्यांचा संबंध जनावरांच्या कातड्याशी आहे. कातडी वाळवून ताणून
त्यामध्ये जे ताणे नघाले ते इथल्या शूद्र समूहाने बांधले, त्यांचे
संगीत बनवले. हे संगीत, तालवाद्य त्यांच्या जीवनाविषयीची अभिव्यक्ती आहे. या संगीत शैलीत आणि
तालवाद्य वाजवण्याचा प्रक्रियेत कोणतीही लेखी परंपरा नसताना प्रत्येक पिढीने
आपापल्या मौखिक पद्धतीने सुधारित केले आहे. बहुजन, शोषित जात समूहांसाठी कला म्हणजे जणू जैविक मातृ-वारसाच होता,
परंपरेने
चालत आलेला. प्रत्येक जात समूह पारंपरिक व मौखिक परंपरेत शिकला. मांग दिमडी शिकले, गोंधळी संबळ
शिकले, डक्कलवार किंगरी शिकले, देवदासी झुंबरुक शिकल्या. या कला अभिजनांच्या कधीच नव्हत्या. त्या केवळ
बहुजनांच्याच कला होत्या, त्यातही निम्नस्तरातील कायमच अव्हेरल्या गेलेल्या
समाजाच्या. दलित मुलांना वाजवता येते. ज्यांचा पिढ्या न पिढ्या दमडीशी संबंध नाही
आणि तो नव्याने दिमडी वाजवायला शिकला तर तो नोटेशनचा प्रयोग यशस्वी झाला, असे आपण म्हणू
शकतो. दलितेतर, बहुजनेतर कुणी ही वाद्यं शिकू शकेल का? आणि इतरांना शिकायचंच तर दिमडी, संबळ, झुंबरुक
शिकण्यासाठी त्याचे नोटेशन नाही. 



मुंबई विद्यापीठाच्या संगीत आणि कला विभागाकडून दिमडी/खंजिरी हे
तालवाद्य मुलांना शिकवले जाते. लोककला अकादमीत मुलांना दिमडी शिकवण्यासाठी प्रा.
कृष्णा मुसळे आणि विजय चव्हाण यांनी भाषाशास्त्रीय बोल बनवले आहेत. परंतु हे मोठं
आव्हान असल्याचं इथल्या लोक कला अकादमीचे संचालक डॉ. गणेश चंदनशिवे म्हणतात.

“दिमडी, संबळ, खंजिरी ही
क्लासिकल पद्धतीने शिकवली जाऊ शकत नाहीत. फक्त तबल्याचे बोल क्लासिकलमध्ये लिहिले
जाऊ शकतात. तबल्याचे बोल दिमडीसाठी शिकवतात. तेच बोल संबळसाठी शिकवतात. संबळ आणि
दिमडीचे वेगळे असे शास्त्र निर्माण झालेले नाही. त्याचे वेगळे असे बोल लिहून
ठेवलेले नाहीत. या वाद्याचे अजून शास्त्रीयकरण झालेले नाही. मीरा उमप यांना
खंजिरीचे व्याकरण आणि शास्त्र माहित नव्हते. कशाला धा आणि कशाला ता म्हणतात?
परंतु
तालाबरोबर ज्या पद्धतीने त्या वाजवतात ते कोणत्याही शास्त्रशुद्ध वादनाइतकेच
गुणवत्तापूर्ण आहे.”जसजसे बहुजन समाजातील लोकांचे मध्यमवर्गीकरण होत आहे, ते
शहरात येत आहेत. त्यामुळे परंपरेने आलेल्या कला सोडून दिल्या जात आहेत. लोककलांचा
अभ्यास व्हायला हवा. ज्या काळात हा आशय लिहिला गेला आहे त्याचाही अभ्यास व्हायला
हवा. त्यामधल्या जातीचा संघर्ष, सामाजिक जाणिवा काय दिसतात? त्यामधील
आशय आणि सादरीकरण याचाही अभ्यास होण्याची गरज आहे. हे सर्व करण्याची दृष्टी भारतीय
विद्यापीठांमध्ये दिसत नाही.



जेवढ्या जाती तेवढ्या लोककला आहेत. त्याचा अभ्यास आणि जतन करायचे
असेल तर एक मोठ्या रिसर्च सेंटरची आवश्यकता आहे. त्याचे डॉक्ट्युमेंटेशन करण्याची
गरज आहे. याकडे कोणत्याही ब्राह्मणेतर सांस्कृतिक चळवळीचे लक्ष दिसत नाही. रायरंद
संपले तर त्यांच्यासोबत त्यांची कलाही संपेल. हे चित्र बदलण्यासाठी आणि या कला
पुढच्या पिढीला शिकवण्यासाठी मीराबाई गेल्या कित्येक वर्षांपासून समाजाला आणि
सरकारला जमिनीची मागणी करत आहेत. त्यांना खंजिरी, एकतारी, ढोलकी यांचे शिक्षण देणारी संस्था उभी
करायची आहे. पण सरकार काही लक्ष देत नाही. सरकार कडे अर्ज निवेदन केले का? या
प्रश्नावर मीराबाई म्हणतात, “मला कुठं लिहायला वाचायला येतं बाबा! पण एखाद्या
कार्यक्रमात कोणी सरकारचा माणूस भेटला की मी आपलं गरान सांगत राहते. पण सरकारला
गरिबांच्या कलेची कदर हाय का?”

आजवर संपूर्ण महाराष्ट्र त्यांनी पिंजून काढला आहे. केंद्र शासनाच्या
गीतनाट्य प्रभागाने त्यांची सन्माननीय निवड करून शाहिरी कार्यक्रम घडवून आणले.
आकाशवाणी, दूरदर्शनवर
त्यांचे अनेक कार्यक्रम झाले आहेत. दारुबंदी, आरोग्य, व्यसनमुक्ती, हुंडाबंदी अशा
अनेक विषयांवर त्यांनी कार्यक्रम सादर केले आहेत. बाई दारुड्या भेटलाय नवरा 
माझं नशीब फुटलंय गं 
चोळी अंगात नाही माझ्या 
लुगडं फाटलंय गंहे गाणं  सादर करण्याची त्यांची लकब तर
सर्वांनाच मंत्रमुग्ध करुन टाकते. त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन महाराष्ट्र शासनाने
त्यांना ‘व्यसनमुक्ती सेवा’ पुरस्काराने सन्मानित केलं. असं असूनही मीराबाईंच्या आयुष्याचा संघर्ष फार मोठा होता.

मीरा उमप सांगतात, “मी गेली वीस वर्षे बेघर, बेसहारा
भटकत होती. आता आंबेडकरी अनुयायांनी औरंगाबादमध्ये पत्र्याचं स्वतःचं घर बांधून
दिलं. पण लॉकडाऊनच्या काळात चिखलठाण्याच्या शुक्रवार आठवडे बाजारातील घर
शॉटसर्किटने जळालं. कुटुंबावर उपासमारीची वेळ आली. घर विकावं लागलं. कुटुंब
उघड्यावर आलं.”

लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे पुरस्कार, बालगंधर्व
पुरस्कार, लक्ष्मीबाई कोल्हापूरकर पुरस्कार, महाराष्ट्र शासन
साांस्कृतिक कार्याचा राज्य पुरस्कार अशा अनेक पुरस्कारांनी मीराबाईंना गौरवण्यात
आले आहे. अशा हजारो पुरस्कारांनी त्यांचे घर सजले आहे. “सरकारने अन् लोकांनी सन्मान म्हणून दिलेलं चिन्हं घरातल्या शोभेसाठी
चांगलं दिसतं पण त्यांच्याकडे बघून पोट नाही भरता येत. कोविडमधे घर उपाशी राहू
लागलं तेव्हा हे चिन्हच मी जळण म्हणून चुलीत घालून घरची चूल पेटवली. या चिन्हापरीस
माणसाची भूक लय मोठी हाय बाबा!”.सन्मान, पुरस्कार मिळोत न मिळोत, मीरा उपम महाराष्ट्रभर आपल्या
कीर्तनाच्या माध्यमातून व्यसनमुक्ती, ग्रामस्वच्छता, स्वयंरोजगार, स्वावलंबन, जातीअंत याचे
तरुणांना धडे देऊन महापुरुषांची मानवता, प्रेम, करुणा
पेरीत आहेत. मीरा उमप आपल्या प्रबोधनातून सामाजिक आग लावीत नसून तथाकथित लोकांनी
लावलेल्या आगीवर प्रेम, मैत्री, बंधुभाव, धर्मनिरपेक्षता
आणि मानवतेची फुंकर घालत आहेत. महाराष्ट्राचे पुरोगामित्व जपत आहेत. मीराबाई म्हणतात,
&quot;मला कलेचा बाजार करणं आवडत नाही. सांभाळली तर कला आहे, नाही तर ती
बला आहे. कलेचं चारित्र्य मी सांभाळलं आहे. कला हीच माझ्यासाठी सर्वोच्च आहे. संत
कबीर, तुकाराम, तुकडोजी महाराज आणि फुले-आंबेडकर या महापुरुषांचा वैचारिक वारसा गात
तब्बल चाळीस वर्षांपासून सामाजिक परिवर्तनासाठी देशाच्या विविध कोपऱ्यात भटकंती
करत आहे.” 







“आता हे भीमगीत गातच मरायचे आहे. हाच माझा शेवट आहे. हेच आयुष्याचे
समाधान आहे.”हा लेख आणि चित्रफिती &#39;Influential Shahirs, Narratives from Marathwada’ (मार्गदर्शक शाहीर, मराठवाड्याची गीते-कथने) या मालिकेतील असून इंडिया फौंडेशन फॉर द आर्ट्स तर्फे राबवण्यात येणाऱ्या संग्रह व वस्तूसंग्रह कार्यक्रमाचा भाग आहेत. पीपल्स अर्काइव्ह ऑफ रुरल इंडियासोबत राबवण्यात येणाऱ्या या प्रकल्पास गोइथ इन्स्टिट्यूट/मॅक्स मुलर भवन दिल्ली यांचे आंशिक अर्थसहाय्य लाभले आहे.

लोकसाहित्य आणि लोकसंस्कृतीची माय मीराबाई उमप

تبدیلی کے گیت گاتیں میرا اُمپ

Meera Umap: singing in the change

మార్పు కోసం గళమెత్తి పాడే మీరా ఉమప్

மாற்றத்துக்கான பாடல்களை பாடும் மீரா உமாப்

ਮੀਰਾ ਉਪਾਮ: ਅਵਾਜ਼ 'ਚੋਂ ਫੁਟਦੀ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਚਿਣਗ

ମୀରା ଉମାପ : ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଗାଉଛନ୍ତି ଗୀତ

മീര ഉമാപ്: മാറ്റത്തിനായുള്ള പാട്ട്

ಮೀರಾ ಉಮಾಪ್‌: ಬದಲಾವಣೆಯ ದನಿ

बदलाव के गीत गातीं मीरा उमप

બદલાવના ગીત ગાતાં મીરા ઉમપ

मीरा उमाप: बदलाव के गायिका

मीरा उमप: बदलाव के एगो बुलंद आवाज

মীরা উমপের গানে জারিত হয় চেতনা, বদলায় দিন

পৰিৱৰ্তনৰ গীত গোৱা মীৰা উমপ

Aurangabad

01-DSC01375-UKR_and_SK-The_mosque_at_Mari.jpg

बांधकामावर काम करणारे तीन कामगार मारीला
आपल्या घरी परतत होते. “पंधरा वर्षं झाली,” त्यांच्यातला एक, अजय पासवान सांगतो. “वाटेत
एक सुनसान मस्जिद होती. वाटलं, आत जाऊन पहायला पाहिजे. खूप उत्सुकता होती.”जमिनीवर शेवाळं चढलं होतं आणि सगळीकडे
झाडोरा वाढला होता. “अंदर गये तो हम लोगों का मन बदल
गया,” रोजंदारीवर काम करणारा ३३ वर्षीय अजय सांगतो. “कुणास ठाऊक, अल्लाचीच इच्छा
असेल आम्ही आत जावं.” मग त्या तिघांनी, अजय पासवान, बाखोरी
बिंद आणि गौतम प्रसाद साफसफाई करण्याचं ठरवलं. “आम्ही जंगल काढून टाकलं आणि
मशिदीला रंग दिला. समोर एक मोठा चबुतरा बांधला,” अजय सांगतो. रोज संध्याकाळी त्यांनी
तिथे दिवा लावायलाही सुरुवात केली. मग या तिघांनी एक साउंड सिस्टिम आणली
आणि मशिदीवर भोंगा लावला. “त्या साउंड सिस्टिमवर आम्ही अझान लावायची असं ठरवलं,”
अजय सांगतो. आणि मग काय, बिहारच्या नालंदा जिल्ह्यातल्या मारी गावात दिवसातून पाच
वेळा मशिदीत अझान सुरू झाली.

मारी गावात कुणीच मुस्लिम नाहीत. पण
मस्जिद आणि मझार आता अजय, बाखोरी आणि गौतम या तिघा हिंदूंची जबाबदारी आहे.“मस्जिद
आणि मझार आमच्या श्रद्धेचा भाग आहेत आणि म्हणून आम्ही ती जपतोय. ६५ वर्षांपूर्वी
माझं लग्न झालं, तेव्हाही सगळ्यात आधी मस्जिदीत माथा टेकवला आणि मग आमच्या
देवांसमोर,” जानकी पंडित सांगतात. पांढऱ्या आणि हिरव्या रंगात रंगवलेली
मस्जिद मुख्य रस्त्यावरून दिसते. दर पावसाळ्यात रंग उडतो. मशिदीभोवती चार फूट
उंचीची भिंत आहे. इथल्या जुन्या, मोठाल्या लाकडी दरवाज्यातून आत आलं की आपण
मशिदीच्या अंगणात येतो. आतमध्ये कुराणाची हिंदी आवृत्ती आणि सच्ची नमाझ नावाचं एक
पुस्तक आहे. यात नमाज कशी अदा करायची त्याची पद्धत सांगण्यात आलीये. “गावातला नवरा मुलगा आधी मशिदीत आणि मझारीवर डोकं टेकवतो आणि त्यानंतर हिंदू
देवतांची पूजा करतो,” पंडित गुरुजी सांगतात. ते सरकारी शाळेतील निवृत्त शिक्षक
आहेत. बाहेरगावाहून जरी वरात आली तरी “नवऱ्या मुलाला आधी मस्जिदीत नेलं जातं, तिथे
डोकं टेकल्यानंतर आम्ही त्याला देवळात घेऊन जातो. प्रथाच आहे तशी.” गावकरीही
मझारीवर येऊन प्रार्थना करतात. मनातली इच्छा पूर्ण झाली तर चादर चढवतात.

पन्नासेक वर्षांपूर्वी मारीमध्ये
काही मुसलमान कुटुंबं राहत होती. १९८१ मध्ये बिहार शरीफमध्ये झालेल्या कुप्रसिद्ध धार्मिक
हिंसाचारानंतर ते तडकाफडकी गाव सोडून निघून गेले. त्या वर्षी एप्रिल महिन्यात दंगल
सुरू झाली आणि त्यात ८० जणं मारली गेली. निमित्त ठरलं ताडीच्या दुकानात झालेला
हिंदू आणि मुसलमानांमधला किरकोळ वाद.मारीमध्ये हिंसेचं लोण पोचलं नसलं
तरी इथल्या मुसलमानांमध्ये भीती पसरली आणि मन साशंकही झालं. हळू हळू ते मुस्लिमबहुल
गावांमध्ये किंवा शहरांमध्ये राहू लागले. दंगली झाल्या तेव्हा अजयचा जन्मही
झाला नव्हता. “लोक सांगतात मुस्लिम लोक तेव्हा गाव सोडून निघून गेले. पण ते का
गेले, इथे काही झालं होतं का असं काहीही त्यांनी मला सांगितलं नव्हतं. पण जे काही
झालं ते चांगलं नक्कीच नव्हतं,” गावात एकही मुसलमान राहिला नाही याबद्दल तो
म्हणतो. पूर्वी इथे राहणारे शहाबुद्दिन
अन्सारींना हे पटतं. “वह एक आंधड था, जिसने हमेशा के लिये सब कुछ बदल दिया.” १९८१ साली मारीतून निघून गेलेल्या २०
कुटुंबांपैकी एक म्हणजे अन्सारी. “माझे वडील, मुस्लिम अन्सारी तेव्हा विड्या
वळायचे. ज्या दिवशी दंगे झाले त्या दिवशी ते विड्यांचं सगळं सामान आणायला बिहार
शरीफला गेले होते. परतल्यावर त्यांनी मारीतल्या मुस्लिम कुटुंबांना सगळं काही
सांगितलं,” शहाबुद्दिन सांगतात.

तेव्हा विशीत असलेले शहाबुद्दिन
गावात पोस्टमन होते. त्यांचं अख्खं कुटुंब गाव स्थलांतरित झाल्यावर त्यांनी बिहार
शरीफ शहरात एक किराणा मालाचं दुकान टाकलं. इतक्या तडकाफडकी गाव सोडल्यानंतरही, “गावात
कुणीच ताही भेदभाव केला नाही. किती मोठा काळ आम्ही एकमेकांसोबत गुण्यागोविंदाने
राहिलोय. कुणाला काहीच अडचण नव्हती.”मारीमध्ये हिंदू आणि मुसलमानांमध्ये
कसलंही वैर नव्हतं. “मी मारीला जातो तेव्हा किती तरी हिंदू कुटुंबं त्यांच्यासोबत जेवणाचा
आग्रह करतात. एकही असं घर नसेल जिथे माझ्यासाठी खाणं बनत नाही,” ६२ वर्षीय अन्सारी
सांगतात. मस्जिद आणि मझारीची देखभाल ठेवली जातीये हे पाहून त्यांना फार आनंद होतो. बेन तालुक्यात येणाऱ्या मारी गावाची
लोकसंख्या मागच्या जनगणनेवेळी ३,३०७ (२०११) होती. इथले बहुतेक रहिवासी मागासवर्गीय
किंवा दलित आहेत. मशिदीची देखभाल करणाऱ्या तिघांपैकी अजय दलित आहे, बाखोरी बिंद ईबीसी
किंवा अतिमागासवर्गीय आणि गौतम प्रसाद इतर मागासवर्गीयांमध्ये येतो. “गंगा-जमुनी
तहजीब काय असते याचं हे उत्तम उदाहरण आहे,” मोहम्मद खालिद आलम भुट्टो म्हणतात. पूर्वी
या गावी राहणारे ६० वर्षीय भुट्टो त्या वेळी बिहार शरीफला रहायला गेले. “ही मस्जिद
२०० वर्षांहून जुनी आहे. आणि सोबतची मझार तर त्याही आधी बांधलेली आहे,” ते सांगतात. “मझार हज़रत इस्माईल या सूफी संताची
आहे. ते अरेबियाहून इथे आल्याचं सांगितलं जातं. ते इथे आले त्या आधी पूर आणि आग अशा
आपत्तीत हे गाव सतत बेचिराख झाल्याचं लोक सांगतात. पण ते इथे राहू लागले आणि
तेव्हापासून या गावावर कोणतंच नैसर्गिक संकट आलं नाही. त्यांचं निधन झाल्यानंतर ही
मझार बांधण्यात आली आणि इथले हिंदू देखील इथे पूजा करू लागले,” ते सांगतात. “तीच
परंपरा आजही इथे सुरू आहे.”

तीन वर्षांपूर्वी आलेल्या कोविड-१९
च्या महासाथीत आणि त्यानंतरच्या टाळेबंदीमध्ये अजय, बाखोरी आणि गौतम यांना मारीमध्ये
काम मिळणं मुश्किल झालं त्यामुळे ते कामासाठी वेगवेगळीकडे गेले – गौतम इथून ३५ किमीवर
असलेल्या इस्लामपूरमध्ये कोचिंग सेंटर चालवतो आणि बाखोरी चेन्नईमध्ये गवंडीकाम
करतो. अजय बिहार शरीफला गेला.तिघंही गावात नसल्यामुळे मशिदीच्या
देखभालीचा प्रश्न निर्माण झाला. २०२४ मध्ये फेब्रुवारीमध्ये इथली अझान थांबली होती
असं लक्षात आल्यावर त्यांनी अझान म्हणण्यासाठी एका मुएझिनची नेमणूक करण्याचं ठरवलं.
“त्यांचं कामच दिवसातून पाच वेळा अझान म्हणण्याचं असतं. आम्ही [तिघं] त्यांनां
महिन्याला ८,००० रुपये पगार देतो आणि गावात त्यांना राहण्यासाठी एका खोलीची सोय
केली आहे,” अजय सांगतो. जिवात जीव आहे तोपर्यंत ही मस्जिद
आणि मझारीचं रक्षण करण्याचं अजयने ठरवलं आहे. “मरला के बादे कोई कुछ कर सकता है.
जब तक जिंदा हैस मस्जिद को किसी को कुछ करने नही देंगे.” बिहारमधल्या शोषितांच्या मुद्द्यांवर
संघर्षरत असलेल्या एका दिवंगत कामगार नेत्याच्या स्मृतीत सुरू केलेल्या
फेलोशिपमधून हा वृत्तांत तयार झाला आहे.

मारीची मशीद आणि मझार

హిందువుల నిర్వహణలో మారీ మసీదు

The mosque at Mari

மாரியின் மசூதி

ਮਾਰੀ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਬਣੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੀ ਨਜੀਰ

ମାରି ଗାଁର ମସଜିଦ

മാരിയിലെ മസ്ജിദ്

ಮಾರಿಯಲ್ಲಿನ ಮಸೀದಿ

મારીની મસ્જિદ

मस्जिद के हिंदू रखवार

সম্প্রীতির আলোয় সমুজ্জ্বল মাজার-মসজিদ

মাৰিৰ মছজিদটো

ماڑی کی مسجد اور مزار کے محافظ

भाईचारा आउर शांति जोगा के रखे वाला गांव

मारी मस्जिद के हिंदू रखवाले

Biharsharif

01-Changing-Identity-final-ES-Sumits_journey_to_meet_himself.jpg

छातीच्या पुनर्रचनेच्‍या शस्‍त्रक्रियेविषयी
(Chest
Reconstruction Surgery) चौकशी करण्‍यासाठी हरयाणामधल्‍या रोहतकच्‍या जिल्हा रुग्‍णालयात
सुमित (नाव बदललंय) पहिल्‍यांदा गेला, तेव्‍हा तो नुकताच १८ वर्षांचा झाला होता. ‘ही
शस्‍त्रक्रिया करून घ्यायची असेल तर तुला जळिताचा रुग्‍ण म्हणून रुग्‍णालयात दाखल व्‍हावं
लागेल,’ तिथे त्‍याला सांगितलं गेलं.असं खोटं
सांगायचं? का? ज्‍या शरीरात आपण जन्‍माला आलो, ते बदलून आपल्‍याला ज्‍यात आरामदायी
(कम्‍फर्टेबल) वाटेल असं शरीर करून घ्यायला हवं, असं पारलिंगी व्‍यक्‍तींना प्रकर्षाने
वाटत असतं. मात्र भारतातल्‍या या समुदायाला इथल्‍या गुंतागुंतीच्‍या न्‍यायवैद्यकाच्‍या
कचाट्यातून सुटण्‍यासाठी चक्‍क खोट्याचा आधार घ्यावा लागतो. आणि तरीही, प्रत्येक वेळी
या खोट्याचा उपयोग होतो, असंही नाही.सुमितला
असं अजब उत्तर मिळाल्‍यानंतर तो कागदपत्रं गोळा करत राहिला, वेगवेगळ्या कारणांसाठी
वेगवेगळ्या डॉक्टरांचे सल्‍ले घेत राहिला, असंख्य वेळा मानसिक चाचण्‍या करत राहिला,
कर्ज घेऊन लाखभर रुपयांचा खर्च करत राहिला, ताणलेले कौटुंबिक संबंध सहन करत राहिला,
आपल्‍या शरीरावर असलेल्‍या स्‍तनांचा तिरस्‍कार करत राहिला… या सगळ्यात आठ वर्षं लोटली
आणि मग सुमितने रोहतकपासून १०० किलोमीटरवर असलेल्‍या हिसारच्‍या एका खाजगी रुग्‍णालयात
आपली ‘टॉप सर्जरी’ (बोली भाषेत ही शस्‍त्रक्रिया याच नावाने ओळखली जाते) करून घेतली.त्‍यालाही
आता दीड वर्ष उलटून गेलंय, पण २६ वर्षांचा सुमित आजही खांदे पाडून, पोक काढून चालतो.
शस्‍त्रक्रिया होण्‍यापूर्वी आपल्‍या स्‍तनांमुळे तो अस्‍वस्‍थ असायचा, त्‍याला त्‍यांची
लाज वाटायची. ते दिसू नयेत, म्‍हणून मग तो पोक काढून चालत असे. त्‍याची ती सवय अजूनही
गेलेली नाही.जन्‍मतः
जे लिंग असतं, ते आपलं नाहीच, आपलं लिंग वेगळं आहे, आपलं शरीरही वेगळं असायला हवं,
असं भारतात नेमकं किती जणांना वाटतं, त्‍याची ताजी आकडेवारी आज उपलब्‍ध नाही. राष्ट्रीय
मानवी हक्‍क आयोगाच्‍या सहकार्याने केल्‍या गेलेल्‍या एका अभ्यासानुसार २०१७ मध्ये
भारतातल्‍या पारलिंगी व्‍यक्‍तींची संख्या ४.८८ लाख होती.२०१४ मध्ये
‘नॅशनल लीगल सर्व्हिसेस अथॉरिटी’ विरुद्ध भारत सरकार या खटल्‍यात सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने
एक महत्त्वाचा निकाल दिला. या निकालाने ‘तृतीयपंथा’ला संविधानिक मान्‍यता दिली. पारलिंगी
व्‍यक्‍तींनी स्‍वतः निवडलेल्‍या लिंगभावानुसार राहाण्‍याचा, वागण्‍याचा हक्‍क दिला
आणि त्‍यांना सर्व आरोग्‍य सुविधा मिळतील, याची काळजी घेण्‍याचे सर्व सरकारांना निर्देश
दिले. (‘नाल्‍सा जजमेंट’ म्हणून हा निकाल प्रसिद्ध आहे.) त्‍यानंतर पाच वर्षांनी ‘ट्रान्‍सजेंडर
व्‍यक्‍ती (संरक्षण आणि अधिकार) कायदा, २०१९’ आला आणि त्‍याने पारलिंगी समुदायाला समग्र
आरोग्‍यसुविधा देण्‍याच्‍या शासनाच्‍या कर्तव्‍यावर शिक्‍कामोर्तब केलं. या आरोग्‍य
सुविधांमध्ये लिंगबदल शस्‍त्रक्रिया, हार्मोन थेरपी आणि मानसिक आरोग्‍यसेवा यांचा समावेश
होता.

कायद्यांमध्ये
हे बदल होण्‍यापूर्वी, बहुसंख्य पारलिंगी व्‍यक्‍तींना शस्‍त्रक्रियेने आपला लिंगबदल
करून घेण्‍याची संधीच मिळत नसे. या लिंगबदल शस्‍त्रक्रियेत चेहर्‍याची शस्‍त्रक्रिया,
छातीवरची ‘टॉप सर्जरी’ आणि गुप्‍तांगांवरची ‘बॉटम सर्जरी’ यांचा समावेश असतो.सुमितलाही
अशा प्रकारची शस्‍त्रक्रिया करण्‍याची संधी तब्‍बल आठ वर्षं मिळाली नव्‍हती… अगदी २०१९
नंतरही मिळाली नव्‍हती.हरयाणामधल्‍या
रोहतक जिल्ह्यात एका दलित कुटुंबात मुलगी म्हणून सुमितचा जन्‍म झाला. त्‍याच्‍या धाकट्या
तीन भावंडांसाठी तोच जणू
पालक बनला. त्‍याचे वडील
सरकारी नोकरीत होते. त्‍यांच्‍या कुटुंबात सरकारी नोकरीत असलेले ते पहिलेच. पण सुमितच्‍या
आई-वडिलांचे संबंध ताणलेले होते आणि त्‍यामुळे वडील घरापासून दूरच राहात असत. त्‍याचे
आजी-आजोबा शेतमजूर होते. पण सुमित लहान असतानाच दोघांचाही मृत्‍यू झाला. आता सुमित
घरातली ‘मोठी मुलगी’, साहजिकच संपूर्ण घराची आणि घरचं, भावंडांचं सगळं करण्‍याची जबाबदारी
त्‍याच्‍यावर आली. खरं तर सुमितला स्‍वतःला आपण मुलगी आहोत हे मान्‍यच नव्‍हतं आणि
त्‍यामुळे घरातल्‍या मोठ्या मुलीची जबाबदारी आपण उचलायला हवी, असंही वाटत नव्‍हतं.
‘‘मी पुरुष म्हणूनच घरच्‍या सर्व जबाबदार्‍या पूर्ण केल्‍या,’’ तो म्हणतो.अगदी तीन
वर्षांचा असतानासुद्धा फ्रॉक घातला की किती अस्‍वस्‍थ वाटायचं, ते सुमितला आजही आठवतंय.
पण हरयाणाची क्रीडा संस्‍कृती सुमितच्‍या मदतीला धावून आली. तिथे मुलींनी ‘मुलींचे’
कपडे घातले नाहीत, अगदी  ‘मुलांचे’, खेळाचे
कपडे घातले तरी कोणाच्‍या भुवया वर होत नाहीत. ‘‘मी मोठा होत असताना नेहमी मला जे हवे
ते आणि तसेच कपडे घालत असे. माझ्‍या (टॉप) शस्‍त्रक्रियेआधीही मी मुलगा म्हणूनच राहात
होतो,’’ सुमित म्हणतो. मात्र अजूनही, काहीतरी चुकीचं घडलंय असंच मला वाटतंय, हेही आवर्जून
सांगतो.मुलगी
म्हणून जन्‍माला आलो असलो तरी आपण मुलगा आहोत, असं सुमितला प्रकर्षाने वाटत होतं. आणि
मुलगा आहोत तर आपलं शरीरही मुलासारखंच असायला हवं, असं त्‍याला ठामपणे वाटायला लागलं.
साधारण तेरा वर्षांचा होता तो त्‍या वेळी. ‘‘मी बारीक होतो, सडपातळ शरीराचा. स्‍तनांचे
उभार फार नव्‍हतेच. पण तरीही जे काही होते, ते मला डाचत होते,’’ तो सांगतो. आपण मुलगा
असल्‍याची ठाम भावना, जवळजवळ खात्री, यापलीकडे मात्र आपल्‍या अस्‍वस्‍थतेचं कारण सुमितला
कळत नव्‍हतं. आपलं जन्‍मजात लिंग आणि लैंगिक ओळख वेगवेगळे आहेत आणि त्‍यामुळे आपल्‍याला
ही अस्‍वस्‍थता येते आहे, याची त्‍याला कल्‍पनाच नव्‍हती.त्‍याच
वेळी एक मैत्रीण त्‍याच्‍या मदतीला धावून आली. सुमित त्‍या वेळी आपल्‍या कुटुंबासह भाड्याच्‍या घरात राहात
होता. घरमालकाच्‍या मुलीशी त्‍याची मैत्री झाली. तिच्‍याकडे इंटरनेट होतं आणि त्‍याच्‍या
मदतीने तिने सुमितला हव्‍या असलेल्‍या छातीच्‍या शस्‍त्रक्रियेची माहिती मिळवली. हळूहळू
सुमितला शाळेत पारलिंगी मुलं कोण आहेत ते कळायला लागलं आणि त्‍यांचा एक गट बनला.
कोणाला कमी, कोणाला अधिक, पण या मुलांनाही अस्‍वस्‍थता जाणवत होती. सुमितने पुढची
काही वर्षं ऑनलाइन, तसंच मित्रांकडून अनेक प्रकारची माहिती मिळवली आणि शस्‍त्रक्रियेची
चौकशी करण्‍यासाठी थेट रुग्‍णालयात जाण्‍याची हिंमत तो गोळा करत राहिला.घराजवळच्‍या मुलींच्‍या शाळेतून सुमित बारावी झाला ते वर्ष
होतं २०१४. तो नुकताच १८ वर्षांचा झाला होता. वडील कामावर गेले होते, आईही घरी नव्‍हती.
सुमितला थांबवायला, प्रश्‍न विचारायला आणि आधार द्यायलाही कोणीच नव्‍हतं. तो एकटाच
मग रोहतकच्‍या जिल्हा रुग्‍णालयात गेला आणि घाबरतघाबरतच त्‍याने स्‍तन काढून टाकण्‍याच्‍या
शस्‍त्रक्रियेबद्दल चौकशी केली.

त्‍याला तिथे जी उत्तरं मिळाली, ती ऐकून सुमित चक्रावला.‘‘तुझी
ब्रेस्‍ट रिकन्‍स्‍ट्रक्‍शन सर्जरी होईल, पण ती जळित रुग्‍ण म्हणून,’’ त्‍याला तिथे
सांगण्‍यात आलं. जळित विभाग आणि अपघाताच्‍या केसेस यात अधूनमधून प्‍लास्टिक सर्जरीची
गरज भासत असे. पण सुमितला मात्र कागदावर सपशेल खोटं लिहायला सांगण्‍यात आलं… जळिताचा
रुग्‍ण म्हणून त्‍याची नोंद होणार होती. जी शस्‍त्रक्रिया त्‍याला हवी आहे, तिचा उल्‍लेखच
करायचा नव्‍हता! या शस्‍त्रक्रियेचं  शुल्‍कही
द्यायचं नव्‍हतं. खरं तर अगदी सरकारी रुग्‍णालयांमध्येही ब्रेस्‍ट रिकन्‍स्‍ट्रक्‍शन
सर्जरी किंवा जळिताशी संबंधित शस्‍त्रक्रिया मोफत होत नव्‍हत्‍या.काही असो,
पैसे द्यायचे नव्‍हते आणि त्‍यामुळे सुमितला या वाटेवर पुढे जावंसं वाटलं. आता आपल्‍याला
जसं हवं तसं होईल, अशी आशाही वाटली त्‍याला. आणि म्हणूनच पुढचं दीड वर्ष तो रुग्‍णालयात
चकरा मारत राहिला. याच कळात त्‍याला जाणवलं, या शस्‍त्रक्रियेची किंमत एका वेगळ्याच
स्‍वरूपात चुकवावी लागते आहे. ती होती मानसिक किंमत.‘‘तिथले डॉक्‍टर्स खूपच ‘जजमेंटल’ होते. मला ते भ्रमिष्ट म्हणत
आणि विचारत, ‘का करतोयस ही शस्‍त्रक्रिया? असाही तुला हव्‍या त्‍या मुलीबरोबर राहू
शकतोस की!’ ते सहा-सात जण माझ्‍यावर प्रश्‍नांचा भडिमार करत. मी घाबरून जात असे,’’
ते दिवस सुमितला जसेच्‍या तसे आठवतात.‘‘दोन-तीन
वेळा मी तिथे अर्ज भरले. ५००-७०० प्रश्‍न असत एकेका फॉर्ममध्ये.’’ काय होते असे हे
प्रश्‍न? त्‍यात होती रुग्‍णाची वैद्यकीय पार्श्वभूमी, कौटुंबिक पार्श्वभूमी, त्‍याची
मानसिक स्थिती, व्‍यसन असेल तर त्‍याविषयी. पण सुमितसारख्या तरुणाला वाटे, का
भंडावून सोडतायत हे प्रश्‍न विचारून? त्‍यांना आपला अर्ज धुडकावूनच लावायचाय आणि
म्हणून हे सगळं सुरू आहे, अशी भावना मनात यायची. ‘‘मी माझ्‍या शरीरात खुश नव्‍हतो
आणि म्हणून मला ‘टॉप सर्जरी’ करून घ्यायची होती, हे त्‍यांना समजतच नव्‍हतं,’’ तो
सांगतो.सहानुभूती
नव्‍हती ही एक गोष्ट, दुसरीकडे, लिंगबदल शस्‍त्रक्रिया करून आपलं लिंग बदलावं की नाही,
याबद्दल भारतातल्‍या पारलिंगी समुदायाला वैद्यकीय आणि वैज्ञानिक सल्‍ला देण्‍यासाठी
आवश्‍यक ते ज्ञान आणि कौशल्‍य वैद्यकीय समुदायाकडे नव्‍हतं.पुरुष
ते स्‍त्री या लिंगबदल शस्‍त्रक्रियेत दोन मोठ्या शस्‍त्रक्रियांचा समावेश असतो, ‘ब्रेस्‍ट
इम्‍प्‍लान्‍ट’ आणि ‘व्‍हजायनोप्‍लास्‍टी’. स्‍त्री ते पुरुष या लिंगबदल शस्‍त्रक्रियेत
मात्र गुंतागुंतीच्‍या सात मोठ्या शस्‍त्रक्रिया असतात. त्‍यातली पहिली असते ‘टॉप सर्जरी’,
अर्थात स्‍तन काढून टाकण्‍याची शस्‍त्रक्रिया.‘‘मी मेडिकलचा विद्यार्थी होतो तेव्‍हा, साधारण २०१२ च्‍या
सुमाराला, वैद्यकीय अभ्यासक्रमात अशा शस्‍त्रक्रियांचा उल्‍लेखही नव्‍हता. आमच्‍या
प्‍लास्टिक सर्जरीच्‍या अभ्यासक्रमात पुरुषाच्‍या जननेंद्रियाची पुनर्ररचना करण्‍याच्‍या
काही प्रोसीजर्स होत्‍या, मात्र त्‍या अपघात आणि मोठ्या दुखापती या संदर्भात होत्‍या.
आता मात्र गोष्टी खूपच बदलल्‍या आहेत,’’ दिल्‍लीच्‍या सर गंगा राम रुग्‍णालयाच्‍या
प्‍लास्टिक सर्जरी विभागाचे प्रमुख डॉ. भीम सिंग नंदा सांगतात.

<a href="https://ruralindiaonline.org/en/library/resource/the-transgender-persons-protection-of-rights-act-2019/">२०१९
चा ट्रान्‍सजेंडर व्‍यक्‍ती कायदा</a> हा महत्त्वाचा आणि मैलाचा दगड ठरावा असा कायदा
आहे. हा कायदा पारलिंगी समुदायासाठी आवश्‍यक असणार्‍या वैद्यकीय सेवा आणि ज्ञानाच्‍या
दृष्‍टीने वैद्यकीय अभ्यासक्रमाचं परीक्षण आणि संशोधन करण्‍याची आवश्‍यकता असल्‍याचं
सूचित करतो. पण आज, कायदा होऊन जवळपास पाच वर्षं झाल्‍यावरही त्‍या दिशेने, लिंगबदल
शस्‍त्रक्रिया सहज उपलब्‍ध आणि सामान्‍य माणसाला परवडेल अशी करण्‍यासाठी सरकारी पातळीवरून
मोठ्या प्रमाणावर प्रयत्‍न झाल्‍याचं दिसत नाही. सरकारी रुग्‍णालयंदेखील लिंगबदल शस्‍त्रक्रियांपासून
दूरच राहिली आहेत.‘ट्रान्‍समेन’(स्‍त्री ते पुरुष)साठी अगदी मर्यादित पर्याय
असतात. त्‍यांच्‍या लिंगबदल शस्‍त्रक्रियेसाठी अतिशय कुशल स्‍त्रीरोगतज्‍ज्ञ, मूत्ररोगतज्‍ज्ञ
आणि प्‍लास्टिक सर्जन यांची गरज असते. ‘‘या क्षेत्रात प्रशिक्षण घेतलेले आणि हे कौशल्‍य
असलेले खूपच कमी वैद्यकीय व्‍यावसायिक आहेत. त्‍यातही सरकारी रुग्‍णालयांत अगदी मोजकेच,’’
ट्रान्‍समन कार्तिक बिट्टू कोंडिया सांगतात. ते ‘तेलंगणा हिजडा इंटरसेक्‍स ट्रान्‍सजेंडर
समिती’चे कार्यकर्ते आहेत.पारलिंगी समुदायासाठी सरकारी पातळीवरच्‍या मानसिक आरोग्‍य
सेवेची स्थितीही तितकीच दयनीय आहे. रोजच्‍या जगण्‍यातल्‍या अडचणी सोडवण्‍यासाठी या
समुदायाला समुपदेशनाची गरज असतेच; पण शिवाय लिंगबदल शस्‍त्रक्रिया करायची असेल तर
त्‍यापूर्वी समुपदेशन करणं कायद्याने बंधनकारक आहे. एखादी पारलिंगी व्‍यक्‍ती लिंगबदल
शस्‍त्रक्रियेसाठी पात्र आहे याची खात्री करून घेण्‍यासाठी तिला ‘जेंडर आयडेंटिटी
डिसऑर्डर’ असल्‍याचं प्रमाणपत्र आणि तपासणीचा अहवाल मानसशास्‍त्रज्ञ किंवा
मानसोपचार तज्‍ज्ञाकडून घ्यावा लागतो. त्‍याचे निकष ठरलेले असतात. लिंगबदल शस्‍त्रक्रियेची
संपूर्ण प्रक्रिया, तिचे परिणाम याची तपशीलवार माहिती देऊन रुग्‍णाची संमती घ्यावी
लागते. आपलं जे लिंग आहे असं रुग्‍णाला वाटतं आहे, त्‍यासह तो किती काळ जगतो आहे; त्‍याच्‍या
‘जेंडर डिस्‍फोरिया’ची, म्हणजे वेगळं लिंग असण्‍यामुळे येणार्‍या अस्‍वस्‍थतेची
पातळी काय आहे; त्‍याचं वय आणि मानसिक आरोग्‍याची सखोल तपासणी या बाबी विचारात घेतल्‍या
जातात. मानसशास्‍त्रज्ञ किंवा मानसोपचारतज्‍ज्ञ यांच्‍याबरोबर आठवड्यातून एक, असं कमीतकमी
एक सत्र आणि जास्‍तीत जास्‍त चार सत्रं यासाठी लागू शकतात.सर्वोच्‍च
न्‍यायालयाने २०१४ मध्ये दिलेल्‍या ‘नाल्‍सा जजमेंट’ला आता जवळपास दहा वर्षं झाली आहेत.
अद्यापही परिस्थिती सुधारलेली नाही.  रोजच्‍या
जगण्यासाठी असो की लिंगबदलाचा प्रवास सुरू करण्‍यासाठी, पारलिंगी व्‍यक्‍तींसाठी समुपदेशन
अतिशय महत्त्वाचं आहे. मात्र सर्वसमावेशक, सहानुभूतीपूर्वक दिलेली मानसिक आरोग्‍य सेवा,
हे अद्यापही दूरचं स्‍वप्‍न आहे आणि यावर पारलिंगी समुदायाचं एकमत आहे.‘‘जिल्‍हा रुग्‍णालयात ‘टॉप सर्जरी’साठी माझं समुपदेशन तब्‍बल
दोन वर्षं सुरू होतं,’’ सुमित सांगतो. नंतर हळूहळू, २०१६ मध्ये त्‍याने तिथे जाणं थांबवलं.
‘‘एका टप्‍प्‍यानंतर तुम्‍ही थकून जाता.’’प्रचंड
थकवा असला, तरी आपलं लिंग ठरवण्‍याची आणि त्‍याला पुष्टी देण्‍याची सुमितची इच्‍छा
त्‍याच्‍या वरचढ ठरली. शेवटी त्‍याने स्‍वतःच स्‍वतःला मदत करायचं ठरवलं. आपल्‍याला
नेमकं काय वाटतं, आपल्‍या काय भावना आहेत, सगळ्यांनाच असं वाटत असतं का, आपल्‍याला
हे नेहमी आणि सतत वाटतं का, याबद्दल त्‍याने स्‍वतःच संशोधन केलं. लिंगबदल शस्‍त्रक्रियेचे
कोणते परिणाम होतात आणि भारतात ही शस्‍त्रक्रिया कुठे होते, याचा शोध घेतला.हे सगळं
करत असताना तो त्‍याच्‍या कुटुंबाबरोबरच राहात होता आणि त्‍यामुळे कुणालाही कळू न देता
सारं करत होता. त्‍याने मेहंदी कलाकार आणि कपड्याचा शिंपी म्हणून काम करायला सुरुवात
केली. त्‍यातून मिळणारे पैसे तो आपल्‍या ‘टॉप सर्जरी’साठी साठवायला लागला.

२०२२ मध्ये
सुमितने पुन्‍हा एक प्रयत्‍न केला. ट्रान्‍समन असलेल्‍या आपल्‍या एका मित्रासोबत १००
किलोमीटरपेक्षा अधिक प्रवास करून तो रोहतकहून हिसारला गेला. तिथे एका खाजगी मानसशास्‍त्रज्ञांना
भेटला. त्‍यांनी दोन वेळा त्‍याचं समुपदेशन केलं, त्‍याचे २३०० रुपये घेतले आणि त्‍याला
सांगितलं की, पुढचे दोन आठवडे तू टॉप सर्जरी करायला पात्र आहेस.त्‍यानंतर
हिसारच्‍या एका खाजगी रुग्‍णालयात सुमितला चार दिवस दाखल करण्‍यात आलं. शस्‍त्रक्रिया
आणि रुग्‍णालयातलं राहाणं मिळून एक लाख रुपयांच्‍या आसपास बिल झालं. ‘‘तिथले डॉक्‍टर्स
आणि इतर कर्मचारी खूपच प्रेमळ होते. सरकारी रुग्‍णालयात मी जो अनुभव घेतला होता, त्‍यापेक्षा
अगदी वेगळा आणि सुखद असा हा अनुभव होता,’’ सुमित सांगतो.पण त्‍याचा
हा आनंद फार काळ टिकला नाही.रोहतकसारख्या
छोट्या शहरात ‘टॉप सर्जरी’ करणं म्हणजे ‘बाहेर येणं’, आपण लैंगिक अल्‍पसंख्य, एलजीबीटीक्‍यूआयए+
या समुदायातले आहोत असं जाहीर करणं. सुमितचं गुपित आता उघड झालं होतं आणि त्‍याचं कुटुंब
ते स्‍वीकारू शकत नव्‍हतं. शस्‍त्रक्रियेनंतर काही दिवसांनी सुमित रोहतकमध्ये आपल्‍या
घरी आला तर त्‍याचं सामान घराच्‍या बाहेर फेकून दिलेलं होतं. ‘‘माझ्‍या कुटुंबाने मला
निघून जायला सांगितलं. ना आर्थिक मदत, ना भावनिक आधार. माझी परिस्थिती काय असेल, याची
त्‍यांनी पर्वाच केली नाही.’’ टॉप सर्जरीनंतरही कायद्याने सुमित अद्याप मुलगीच होता.
पण तरीही तो मुलगा झालाय तर आता वाडवडिलांच्‍या मालमत्तेवर दावा करेल की काय, असं लोक
बोलायला लागले. ‘‘काहीजण तर असंही सुचवायला लागले की मी आता कामाला लागावं आणि पुरुष
म्हणून असणार्‍या जबाबदार्‍या पूर्ण कराव्‍यात.’’लिंगबदल
शस्‍त्रक्रियेनंतर काही महिने रुग्‍णांना सगळ्या गोष्टी हळूहळू, सावकाश करण्‍याचा सल्‍ला
दिला जातो. काही गुंतागुंत होण्‍याची शक्यता लक्षात घेऊन शक्‍यतो रुग्‍णालयाच्‍या जवळपास
राहायला सांगितलं जातं. पारलिंगी व्‍यक्‍तींवर, विशेषतः जे अल्‍प उत्‍पन्‍न गटातले
असतात त्‍यांच्‍यावर आर्थिक बोजा असतो, काही प्रमाणात व्‍यवस्‍थांचाही बोजा असतो. सुमितला
एकदा हिसारला जायला आणि मग तिथून यायला तीन तास आणि ७०० रुपये लागत. त्‍याने किमान
दहा वेळा अशी ये-जा केली.टॉप सर्जरीनंतर
बाइंडर म्हणून रुग्‍णाला छातीभोवती घट्ट कपडा बांधावा लागतो. ‘‘भारतात उष्ण हवामान,
बहुसंख्य रुग्‍णांकडे एअर कंडिशनर नाही. त्‍यामुळे रुग्‍ण ही शस्‍त्रक्रिया थंडीच्‍या
दिवसांत करणं पसंत करतात,’’ डॉ. भीम सिंग नंदा सांगतात. शस्‍त्रक्रियेच्‍या भागात घाम
आला तर त्‍यामुळे शस्‍त्रक्रियेच्‍या टाक्‍यांभोवती जंतुसंसर्ग होण्‍याची शक्‍यता वाढते,
असंही ते सांगतात.सुमितची शस्‍त्रक्रिया झाली आणि घरच्‍यांनी त्‍याला घराबाहेर
काढलं, तो मे महिना होता. उत्तर भारतातला जीवघेणा कडक उन्‍हाळा. ‘‘नंतरचे काही
आठवडे खूपच भयानक होते. कोणीतरी आपली हाडं खरवडून काढतंय असं वाटत होतं. बाइंडरमुळे
हालचाल करणंही अवघड होऊन बसलं होतं,’’ सुमित सांगतो.  ‘‘खरं तर मला राहाण्‍यासाठी भाड्याने जागा
घ्यायची होती, तेही माझी पारलिंगी ही ओळख न लपवता. पण सहा घरमालकांनी मला जागा
द्यायला नकार दिला.  शस्‍त्रक्रियेनंतर
महिनाभरही मी विश्रांती घेऊ शकलो नाही.’’ टॉप सर्जरीनंतर नऊ दिवसांनी आणि कुटुंबाने
घराबाहेर काढल्‍यावर चार दिवसांनी सुमितला दोन खोल्‍यांचं एक घर मिळालं. आपली ओळख
न लपवता त्‍याने हे घर मिळवलं होतं.आज सुमित मेहंदी कलाकार आहे, टेलर आहे, चहाच्‍या टपरीवर काम
करतो आणि रोहतकमध्ये मजूर म्हणून कष्टाची कामं करतो. या सगळ्यातून महिन्‍याला
जेमतेम ५ ते ७ हजार रुपये मिळतात. त्‍यातले बरेच घरभाडं, खाण्‍यापिण्‍याचा खर्च,
गॅस, वीज यांची बिलं, कर्जाचे हप्‍ते यात जातात. सुमितला घर चालवणं खूपच अवघड
जातं.शस्‍त्रक्रियेसाठी सुमितने जे एक लाख रुपये दिले, त्‍यापैकी ३०,०००
रुपये त्‍याचे स्‍वतःचे होते. २०१६ ते २०२२ या काळात त्‍याने केलेली बचत होती ती. उरलेल्‍या
७०,००० रुपयांपैकी बरेचसे त्‍याने सावकाराकडून ५ टक्‍के व्‍याजावर उचलले होते आणि
काही मित्रमंडळींकडून घेतले होते.

जानेवारी
२०२४ मध्ये सुमितचं कर्ज होतं ९०,००० रुपये. त्‍यावर महिन्‍याला ४००० रुपये व्‍याज
चढत होतं. ‘‘माझं जे काही तुटपुंजं उत्‍पन्‍न आहे, त्‍यात माझा स्‍वतःचा खर्च आणि कर्जाचं
हे व्‍याज कसं बसवू, तेच कळेनासं झालंय मला,’’ हिशेब करत सुमित म्‍हणतो. जवळजवळ दशकभराच्‍या
त्‍याच्‍या लिंगबदलाच्‍या प्रवासाने त्‍याच्‍याकडून फार मोठी किंमत वसूल केली आहे.
आता त्‍याला भीती वाटते, रात्री झोप लागत नाही. ‘‘माझा जीव घुसमटतो आता. घरी एकटा असतो
तेव्‍हा अगदी एकटं वाटतं, खूप भीती वाटते. आधी कधीच असं होत नव्‍हतं.’’सुमितच्‍या
कुटुंबाने त्‍याला घराबाहेर काढलं होतं, पण वर्षभरानंतर ते त्‍याच्‍याशी बोलायला लागले.
त्‍याने मागितले कधी, तर आता ते पैसेही देतात त्‍याला.सुमित
ट्रान्‍समन आहे, पण आपली ओळख उघड केलेला आणि त्‍याबद्दल स्‍वतःचा अभिमान वाटणारा पुरुष
मात्र नाही. भारतात बहुसंख्य पुरुषांना पुरुष असल्‍याचाच अभिमान असतो. सुमितला तो नाही.
त्‍याला तो असूच शकत नाही. एकतर तो दलित मुलगा आहे. दुसरी आणि महत्त्वाची गोष्ट, ‘हा
खराखुरा पुरुष नाही,’ असं लेबल त्‍याच्‍यावर लागण्‍याची भीती त्‍याला सतत वाटत असते.
स्‍तन नसल्‍यामुळे आता त्‍याला शारीरिक कष्टाची कामं सहज मिळतात, ती करताही येतात.
पण चेहर्‍यावरचे केस, खोल आवाज या पुरुषत्‍वाच्‍या इतर खुणा मात्र तो वागवत नाही आणि
त्‍यामुळे आपल्‍याकडे संशयाने पाहाणार्‍या नजरांशी त्‍याला सामना करावा लागतो. यात
भर घालतं जन्‍मानंतर ठेवलेलं त्‍याचं नाव – ते अजून त्‍याने कायदेशीर पद्धतीने बदललेलं
नाही.हार्मोन
रिप्‍लेसमेंट थेरपीसाठी सुमित अजून तयार नाही. त्‍याचे जे दुष्परिणाम होतात, त्‍याबद्दल
अजूनही त्‍याला शंका वाटते. ‘‘आर्थिक दृष्‍ट्या स्थिरस्‍थावर झालो की मग मी हार्मोन
रिप्‍लेसमेंट थेरपी घेईन,’’ सुमित म्‍हणतो.सध्या
तो एका वेळी एकच गोष्ट करतोय.टॉप सर्जरीनंतर
सहा महिन्‍यांनी सुमितने सामाजिक न्‍याय आणि सक्षमीकरण मंत्रालयाकडे ‘ट्रान्‍समन’ म्हणून
आपली नोंदणी केली. या विभागाने त्‍याला ‘सरकारमान्‍य पारलिंगी’ म्हणून प्रमाणपत्र आणि
ओळखपत्र दिलं. आता त्‍याला काही सरकारी योजनांचा लाभ मिळू शकणार आहे. त्‍यापैकी एक
आहे ‘<a href="https://socialjustice.gov.in/public/ckeditor/upload/SMILE%20Guidelines_1649742207.pdf">स्‍माइल</a>’
(SMILE – Support for Marginalised Individuals for Livelihood and Enterprise) योजना.
या योजनेअंतर्गत पारलिंगी व्‍यक्‍तींना लिंगबदल करण्‍यासाठी लागणार्‍या सर्व आरोग्‍य
सेवा भारताच्‍या महत्त्वाच्‍या <a href="https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1982757">‘आयुष्मान भारत
योजने’खाली</a> आणल्‍या गेल्‍या आहेत.‘‘माझ्‍यातला बदल पूर्ण होण्‍यासाठी मला आणखी कोणकोणत्‍या शस्‍त्रक्रिया
कराव्‍या लागणार आहेत, ठाऊक नाही,’’ सुमित म्‍हणतो. ‘‘हळूहळू मी ते सगळं करणार आहे.
सगळ्या कागदपत्रांमध्ये माझं नावही बदलून घेणार आहे. ही तर केवळ सुरुवात आहे.’’